Dertig jaar geleden, op 4 december 1993, enkele weken voor zijn 53ste verjaardag, overleed Frank Zappa aan de gevolgen van prostaatkanker. Maar hoe kun je de creatieve duizendpoot Zappa best omschrijven? Mochten we het Frank zelf kunnen vragen, dan zou het antwoord éénduidig en duidelijk zijn: Zappa zag zichzelf als componist.
Natuurlijk was Zappa een rockicoon. Zijn vriend Jimi Hendrix beschouwde hem als de beste gitarist die er rondliep – beter dan Hendrix zelf. Niet slecht qua peer review. Zappa bracht als eerste een dubbelelpee uit, een conceptplaat, een film met andere dan gewone filmmuziek.
Maar Zappa was in eerste instantie componist. Al is tot op vandaag niet iedereen daarvan overtuigd. Want naast overeenkomsten tussen Zappa en Stravinsky, Varèse, Bartok en Ravel zijn er ook overeenkomsten tussen Zappa en David Bowie, Abba en The Beatles. Maar dat hokjesdenken is net waar Zappa een hartsgrondige hekel aan had.
De componist Zappa kwam er door een gelukkig toeval. Toen hij zo’n veertien was, las hij een artikel over een platenwinkel die beweerde zelfs zoiets obscuurs als The Complete Works Of Edgard Varèse, Volume One verkocht te krijgen. Na meer dan een jaar zoeken in de lokale platenzaken vond Zappa het album. De liefde voor modernistische klassieke muziek was geboren. Na Varèse volgden al gauw Stravinsky’s Sacre du Printemps en ander modernistisch werk van Stockhausen, Schönberg en Anton Weber. Hij dwong zijn vrienden er na schooltijd naar te luisteren om te testen of ze die muziek wel of niet begrepen.
Soundtrack
Op YouTube vind je een aflevering van de populaire talkshow van Amerikaanstv-host Steve Allen uit 1962. Een 22-jarige Frank Zappa – toen nog gladgeschoren en met kort haar – bespeelt er met een onbewogen gelaat eerst met een strijkstok en daarna met drumsticks de spaken van een fietswiel. Hij was als gast van de tv-show uitgenodigd om reclame te maken voor de film The World’s Greatest Sinner, waarvoor hij de muziek had geschreven. De eerste muzikale outing van Zappa was een filmscore.
“In die klassieke soundtrack van de toen nog onbekende muzikant was de kiem van alles wat hij later zou worden aanwezig”, zegt voormalig radioproducer Zjakki Willems, fan en de curator van het tweedaagse Zappa-evenement in Bozar van een paar weken terug. “Veel mensen denken nog altijd dat Zappa begon als rockmuzikant. Op deze soundtrack, Zappa’s eerste, hoor je dat dat niet klopt. Pas na zijn debuut als klassiek muzikant is hij overgeschakeld, omdat hij dacht zijn muziek zo makkelijker bij het publiek te kunnen brengen.”
Lumpy Gravy, het eerste volledig orchestrale werk dat hij onder eigen naam uitbracht, werd uitgevoerd door sessiespelers. De 40.000 dollar productiekosten werden opgehoest door een mecenas. Zappa dirigeerde. Veel van de huurlingen haalden hun neus op voor het project: ze waren ervan overtuigd dat Zappa niets meer was dan de gitarist van een rockband. Ze vergisten zich schromelijk. Zappa had een muzikale blauwdruk in zijn hoofd en muzikanten waren niets anders dan instrumenten die hij gebruikte om die blauwdruk zo goed mogelijk uit te voeren. Bij het begin van de opnames bezorgde hij de muzikanten de partituren voor de stukken. Ze bleken compact, complex en gevarieerd in maatsoorten. De fagottist en basklarinettist weigerden: hun stukken waren onmogelijk te spelen. Zappa – genieën zijn niet altijd de meest aangename mensen – nam zijn gitaar en speelde de partijen voor. Daar zit je dan als beroepsmuzikant.
Op zowat elke plaat komen Zappa’s aspiraties als componist naar voor. “Dog Breath, In The Year Of The Plague” wordt op Uncle Meat uitgebracht als een rock-‘n-roll-nummer, waarbij hetzelfde thema later op het album instrumentaal wordt herhaald. De rock-‘n-roll-versie bevat drie coupletten, waarbij het eerste refrein wordt geleverd door operazangeres Nelcy Walker, en het tweede refrein met versnelde zang. Na het derde couplet wordt het lied een avant-gardistisch orkeststuk, uitgevoerd door percussie, keyboards en instrumenten. “Dog Breath” en “Dog Breath Variations” komen in de carrière van Zappa later terug, zowel als uitgesponnen live nummer van het Petite Wazoo koperblazersensemble dat begin jaren zeventig Zappa’s rockband vergezelde, maar ook als werk voor symfonisch orkest.
Vijf setlists
Live kreeg Zappa’s werk meer punch en energie. Maar ook voor zijn rockoutfits ging Zappa als dirigent en componist te werk. Zappa selecteerde zijn muzikanten uit de beste Amerikaanse conservatoria, rekening houdend met hoe ze zouden functioneren en evolueren in zijn band. Voor tournees werd maandenlang gerepeteerd. Zappa wist dat zijn muzikanten zijn composities door en door moesten kennen alvorens ze er hun creativiteit in kwijt konden. De meeste popbands brengen elke avond dezelfde set. Zappa had vijf setlists. Zijn laatste groep kende 120 nummers uit het hoofd, waarvan de helft met een complexe structuur en ritmiek.
Al in de jaren zestig repeteerden de Mothers Of Invention verschillende geluiden en ritmes, die Frank Zappa vervolgens in de set introduceerde met handgebaren. “Tijdens de repetitie oefenen we met het spelen van een soort muzikale bouwstenen, die op signalen worden uitgevoerd. Ik kan dus elke reeks geluidsevenementen samenstellen om meteen een compositie op het podium te maken – en ook om veel tijd te besteden aan het verwisselen van hoorns … Als ik zo drie vingers uitsteek, is dat een signaal voor dit geluid [laag gerommel] … Dit signaal [de hand opsteken met de middelvinger uitgestrekt] betekent dat je gedurende een zeer korte tijd de hoogste noot moet zingen die je kunt. Het betekent ook iets anders, maar daar zullen we het niet over hebben. Het omhoog houden van vijf vingers betekent in 5/8 te spelen, het omhoog houden van zeven vingers is in 7/8 te spelen en het uitstrekken van de wijsvinger en pinken en het horizontaal trekken van de hand betekent een braakgeluid maken.”
Deze blokkencompositie – een techniek die doet denken aan de fichetechiek John Zorn – zorgt er voor dat rocknummers zoals “T’Mershi Duween”, “Rollo”, “Black Napkins”, “Dupree’s Paradise”, “Pound For A Brown” en “Envelopes” in symfonische uitvoering gewoon hun mannetje staan tussen werk van hedendaagse namen als John Cage. 200 Motels, de soundtrack voor de gelijknamige roadmovie, bevatte Zappa-riffs gebaseerd op Varese, Stravinsky en Gustav Holst.
In 1979 bracht Zappa Orchestral Favorites uit, instrumentaal werk uitgevoerd door het 37-koppige Abnuceals Emuukha Electric Symphony Orchestra opgenomen in september 1975. Het album bevat een nieuw arrangement van “Duke of Prunes”, oorspronkelijk op Absolutely Free uit 1967. Zappa financierde de volledige productiekosten van ongeveer 200.000 dollar uit eigen zak.
Zappa’s orkestwerken bleven echter geplaagd door lage budgetten, beperkte repetitietijden en vakbondsregels. Eind jaren zeventig vielen nog twee symfonische projecten in het water, maar Zappa had inmiddels al zijn partituren op eigen kosten gekopieerd. De symfonische ambities van Zappa leken in de jaren 80 wel van de grond te komen. Pierre Boulez gaf hem de opdracht een stuk te componeren voor het Ensemble Intercontemporain.
London Symphony Orchestra
Nadat “Valley Girl” tot zijn eigen verbazing een radiohit werd, verdiepte Zappa zich dieper dan ooit tevoren in de klassieke muziek. In 1982 had Zappa eindelijk voldoende middelen om het London Symphony Orchestra (LSO) in te huren.
Het ganse project zou een zoveelste ontgoocheling worden. De driedaagse opnamesessie begin 1983 was een complete puinhoop. Leden van het orkest waren sceptisch over het werk van Zappa en er bleek gewoon niet genoeg tijd om deftig werk te leveren. De spanningen bereikten een kookpunt tijdens het laatste uur dat gereserveerd was voor de laatste opname van “Strictly Genteel”. De trompetsectie kwam een kwartier te laat binnen na een pauze in de pub en Zappa, die voor elke minuut betaalde, vond het verschrikkelijk omdat de kans op een beter optreden verloren ging. Hij haatte de akoestiek van de zaal, eiste dat het orkest rigoureus werd opgesplitst om het mixproces te ondersteunen, bekritiseerde dirigent Kent Nagano, beschuldigde de leden van het LSO ervan dronken te zijn en beweerde dat ze honderden fouten hadden gemaakt. Zappa monteerde en mixte London Symphony Orchestra Vols. I & II zelf in de hoop alle zogenaamde fouten van het ensemble te corrigeren, maar sprak altijd met ontgoocheling en minachting over de platen.
Synclavier
De ambities van Zappa als componist leken voor eeuwig gedoemd tot mislukken, totdat hij een Synclavier in handen kreeg. De Synclavier was een van de eerste MIDI-compositietool waarmee je geluiden konden samplen en digitaal kon creëren. Het apparaat stelde Zappa in staat zijn composities eindeloos te bewerken via een computerinterface. State-of-the-art in die tijd, maar de dinky texturen van de Synclavier klinken vandaag lachwekkend primitief. Vergeleken met de warme analoge Moogs en ARP’s die de populaire elektronische muziek in de jaren ’70 domineerden, zijn Zappa’s MIDI-tonen op Jazz From Hell kouder dan het lijk van een ijsbeer op de smeltende ijskappen.
Maar voor Zappa was de Synclavier een openbaring: een digitaal orkest dat in staat was composities te creëren waarvan hij geloofde dat geen enkele menselijke artiest ze ooit in duizend uur repetitietijd zou kunnen repliceren. In interviews verklaarde hij dat als hij als tiener een Synclavier had gehad, hij nooit de moeite zou hebben genomen om een rockband te beginnen.
Met Jazz From Hell wordt Zappa de übermaestro die hij altijd al wilde zijn. Het album is in grote mate atonaal, waardoor Zappa zijn composities naar werkelijk bizarre sferen kan duwen. Op “The Beltway Bandits” sluipt hij door een sinistere jungle-nachtmerrie, terwijl “Massaggio Galore” vocale samples van Zappa en zijn kinderen muteert in iets dat klinkt als een death metal band die het Seinfeld-thema speelt. Het titelnummer is van de meest esoterische muziek die Zappa ooit schreef, en dat zegt echt iets.
Het zou het laatste studioalbum worden dat hij tijdens zijn leven uitbracht, en in veel opzichten is het het hoogtepunt van zijn carrière: doelbewust confronterend, belachelijk zelfingenomen, een knipoog om luisteraars te dwingen hun eigen grenzen en smaak in twijfel te trekken. Zappa was altijd een componist geweest die gevangen zat in het lichaam van een rockster en, net als de avant-gardisten die hem inspireerden, maakte hij niet altijd muziek voor de radio. Door halsoverkop in een nieuwe wereld van elastisch kunstmatig geluid te duiken, vond Zappa zijn roeping: een concerto dat zo opzettelijk onbezonnen is dat je niet anders kunt dan grijnzen. Tegen alle verwachtingen in leverde Jazz From Hell Zappa zijn eerste Grammy op.
Zwanenzang
Zappa’s zwanenzang kwam er in 1992, maar ook die werd begeleid door symfonisch orkest. Zappa was een van de vier componisten op het Festival van Frankfurt, naast jeugdheld Karlheinz Stockhausen, John Cage en Alexander Knaifel. Hoewel zwaar ziek, nodigde Zappa het Duitse kamerensemble Ensemble Modern uit naar Los Angeles voor repetities van nieuwe composities en nieuwe arrangementen van ouder materiaal.
Tijdens het eerste concert, dat live werd uitgezonden op de Duitse betaalzender Premiere, dirigeerde de doodzieke maestro vier nummers. Het laatste publieke optreden van Zappa bewees ironisch genoeg zijn ongelijk: een van de nummers die Zappa live dirigeerde, was afsluiter “G-Spot Tornado”, een van de onmogelijke Synvlaviercomposities op Jazz From Hell.
Zappa kreeg een staande ovatie van twintig minuten. Opnames van de twee concerten verschenen op The Yellow Shark, Zappa’s laatste release tijdens zijn leven. Zappa stierf als componist, net zoals hij zo’n veertig jaar eerder als componist tot muzikale wasdom was gekomen. Op de albumhoes van de eerste Mothers-langspeler Freak Out! lees je “The modern day composer refuses to die”. Op 4 december 1993 verbrak Zappa die eed. Hoewel. Frank Zappa isn’t dead. He just smells funny.