Weinig romans zijn zo breed en alomvattend als Tolstojs Oorlog en vrede, een roman die enerzijds het grote verhaal van Napoleons veldtocht tegen Rusland (1812) omvat en anderzijds inzoomt op het leven van enkele adellijke families en dit gedurende zeven jaar (1805-1812). Het is een grootse roman die een hele geschiedenis omvat en dan ook perfect als de antithese kan gelden voor Clarice Lispectors De passie volgens G.H., die zich bijna volledig afspeelt in één kamer en het tijdbestek van één dag, met als enige personages een vrouw en een kakkerlak. En toch omschrijven beide romans perfect de menselijke conditie in zijn complexiteit.
Clarice Lispector (1920-1977) werd geboren in Oekraïne en groeide op in Brazilië. In 1943 huwde ze de diplomaat Maury Gurgel Valente, een jaar later verscheen haar eerste roman Perto do Coração Selvagem, waarna ze, naast drie bundels correspondentie, nog zeven romans, negen bundels met kortverhalen, vijf kinderboeken en zeven bundels met haar journalistieke werk zou publiceren. Een deel van haar romans en (de meeste van haar) non-fictiebundelingen verscheen postuum, wat haar status in Brazilië verder lijkt te bevestigen. Het is dan ook opvallend dat de auteur slechts twee van haar romans in het Nederlands vertaald zag, eind jaren tachtig (Familiebanden en Het uur van de ster). In 2016 verscheen het non-fictiewerk De ontdekking van de wereld (1984) in de reeks Privédomein. In 2017 werd Het uur van de ster (1977) opnieuw gepubliceerd, eveneens bij de Arbeiderspers, die door nu ook De passie volgens G.H. (1964) uit te brengen, haar duidelijk binnen het Nederlandstalige gebied opnieuw wenst te introduceren.
A paixão segundo G.H. zoals de Portugese titel luidt, behoort zonder twijfel tot haar meest bekende werk en verscheen in een periode dat Lispector het financieel moeilijk had, nadat ze haar man in 1959 verlaten had. Die achtergrond maakt de teneur van het verhaal en zijn beklemmende roes even vanzelfsprekend als volledig tegenovergesteld aan Lispectors toestand. Hoewel de roman beperkt in tijd en handelingen is, is de verrassende vertelstijl en het simpele maar toch confronterende verhaal een van de belangrijkste redenen dat de roman zo geprezen is, in het bijzonder in Brazilië. Wat het pas echt opmerkelijk maakt, is dat het niet veel meer is dan de monoloog van een rijkere Braziliaanse (G.H.) die, nadat ze de netjes opgeruimde kamer van de ontslag genomen dienstmeid binnenwandelt, oog in oog staat met een kakkerlak.
Het is een confrontatie die leidt tot een diepgaand zelf- en zielenonderzoek, waarbij de `naamloze` vertelster zich steeds meer verliest in een mystiek denken dat naar een Spinozisch pantheïsme neigt en tezelfdertijd ook een christelijk verlangen naar de eenheid met God centraal stelt. In de titel zelf komt dit doordacht naar voor. Dat gebeurt door te spelen met het begrip `passie`, dat zowel verwijst naar de hartstochten alsook naar het lijden van Christus. Anderzijds laat ze haar “naamloze” verteller zichzelf louter met `G.H.’ aanduiden, initialen die volgens velen staan voor “género humano”, oftewel het menselijk geslacht. De roman zelf is opgebouwd uit grotendeels korte hoofdstukken, waarbij de laatste zin van het ene de start van het volgende betekent en ook de allerlaatste zin naadloos overvloeit in de eerste, waardoor de roman als een gesloten, eindeloos herhalend geheel kan worden gelezen.
Ondanks die doordachte opzet (ten dele ontkend door Lispector) is De passie volgens G.H. geen hermetisch, postmodern werk dat zich hoogstens op een intellectueel abstract niveau laat kennen. Het is vooral een zinderende roman die treffend de ontreddering en verlossing van G.H. weergeeft. Hoewel het laatste hoofdstuk perfect aansluit bij het eerste en zo een kringloop start, verklaart G.H. bij aanvang dat ze terugblikt op de gebeurtenissen van een dag eerder. In de daaropvolgende hoofdstukken volgt een langzame reflectie die zich naar een niet bij naam genoemde (oud-) geliefde richt. Het kan als een religieuze extase worden gelezen en behelst een omarmen van een pantheïstische overtuiging, terwijl tezelfdertijd Lispector nooit het dagdagelijkse leven uit het oog verliest en zo verschillende thema`s en gezichtspunten met elkaar verbindt. De roman uiteenzetten, is dan ook onmogelijk, net omdat zijn kracht in de eerste plaats ligt bij hoe het hoofdpersonage het eigen leven overloopt en haar ware plaats binnen het geheel tracht te vinden.
Het is uiteraard niet vanzelfsprekend om in De passie van G.H. naar een diepere betekenis te zoeken die al dan niet samenhangt met de toenmalige levenssituatie van Lispector, daarvoor is de roman in geest alvast te vluchtig en ijl. De korte hoofdstukken die elkaar opvolgen hebben evenveel weg van een bekentenis en biecht als van een ijldroom die streeft naar een samenvallen met het goddelijke (nu eens pantheïstisch dan weer christelijk ingevuld). Het is een hoogstpersoonlijk verhaal van een naamloos individu dat net zo goed voor de mens zelf portret kan staan en zich ook in en door de ander definieert. Het is aldus een boeiende en niet altijd even vatbare “stream of consciousness” die doorheen de roman vloeit en zich door bepaalde “schoktaferelen” evenzeer laat herkennen en opvallen als dat het hoe noodzakelijk en logisch voor het verhaal ook, dit net lijkt te overstemmen. Het is evenmin een eenvoudige roman, want hij dient in een soort roes gelezen te worden die de onderliggende boodschap even nadrukkelijk uitschreeuwt als verborgen houdt onder een stroom woorden.
Met recht en rede wordt De passie van G.H. als een van Braziliës bekendste en belangrijkste (hedendaagse) romans beschouwd, want hoewel Lispector zich ver van de besognes van de (arme) bevolking houdt en geen sociaal-realisme beoogt (ze was wel sociaal actief in haar journalistieke stukken), boort de roman een universaliteit aan die klasse en ras overstijgt en de mens binnen een groter geheel plaatst alsook hem/haar bevrijdt van zelfopgelegde kluisters. Waar Tolstoj in zijn epos op sublieme wijze de condition humain vat in een alomvattende reflectie over oorlog en menselijke banden, kiest Lispector net voor het omgekeerde. Maar of het nu weids en breed is, dan wel klein en ingetogen, het achterliggende verhaal blijft hetzelfde. Het lijkt er naar dat ruim veertig jaar na haar dood, Lispector aan een tweede (en hopelijk) succesvolle introductie tot het Nederlandstalige gebied is begonnen.
