Geroyeerd oud Front National-voorzitter Jean-Marie Le Pen noemde ze ooit een detail in de geschiedenis, Fred A. Leuchter Jr. vond er zijn zwanenzang toen hij na slordig onderzoek de verkeerde conclusies trok en voor vele anderen blijft het een herinnering aan een van de zwartste pagina’s uit de 20e eeuw. Maar de waarheid en toedoen ervan blijft ondanks talloze historische onderzoeken nog steeds gehuld in halve waarheden, ongecontroleerde stellingen en talloze controverses.
Het laatste woord over de concentratiekampen is nog lang niet gezegd, want ondanks de steeds groter wordende toren aan boeken, blijft het moeilijk het kaf van het koren te scheiden en waarheid van leugen of verdraaiing. Negationisten maken dan ook gretig gebruik van de verwarring en vergissingen om het hele Holocaustgegeven op losse schroeven te zetten terwijl sommige anderen al dan niet onbewust de kampen reduceren tot één belangrijke groep slachtoffers en daarbij één kamp naar voor schuiven als de verzinnelijking van het kwaad. Maar Auschwitz is ondanks zijn gruwelijk verleden niet het prototype van het kamp, noch was het een logische eindconclusie van een vooropgesteld plan.
Gebaseerd op de Britse concentratiekampen (gebruikt tijdens de Boerenoorlog) fungeerden de eerste concentratiekampen (Konzentrationslager ofte KL) in 1933 immers als strafkampen voor politieke tegenstanders die gedwongen werden dwangarbeid te verrichten (vandaar het befaamde “Arbeit Macht Frei”). De politieke gevangen, maar niet veel later ook andere ongewenste elementen zoals “Asozialen” (landlopers, Roma, gehandicapten, dagloners…), seksuele delinquenten (voornamelijk homoseksuelen) , getuigen van Jehova en criminelen (maar al te vaak kleine criminelen en gelegenheidsdieven) werden in de kampen ondergebracht en aan de terreur van de SS onderworpen.
Naarmate de naziterreur echter langer duurde en de macht van de SS toenam, kregen de kampen steeds meer een eigen dynamiek waarbij de initiële terreur ten overstaan van de gevangenen steeds groteskere en gruwelijkere vormen aannam. Want hoewel het leven in de kampen zwaar was in de jaren dertig, had het nog lang niet de dodelijke impact die het na 1941 zou krijgen. De gevangenen werden weliswaar aan onmenselijke straffen en pesterijen onderworpen, maar het aantal doden bleef beperkt, terwijl verschillende gevangenen (ook de Joodse) vooralsnog het vooruitzicht hadden na enige tijd vrij te komen, zij het weliswaar vaak mentaal en fysisch gebroken. Met het uitbreken van de oorlog en een toenemende vloed aan gevangen (naast de vermelde groepen werden nu ook Joden, Polen en Russen geviseerd op basis van hun etnische afkomst) kregen de kampen een steeds belangrijkere rol te spelen.
Met KL – Een geschiedenis van de naziconcentratiekampen tracht Nikolaus Wachsmann de grillige lijn te trekken die van Dachau naar Auschwitz leidde. Belangrijk hierbij is dat zoals de auteur meermaals opmerkt, er geen vooropgesteld plan of duidelijk einddoel was. Himmlers megalomanie en kille visie droegen evenzeer bij tot het grillig parcours als de binnen SS heersende machocultuur van geweld en wreedheid en de nood van de industrie voor goedkope werkkrachten. Het is dan ook zonder meer een huzarenstuk te noemen dat Wachsmann er in slaagt min of meer duidelijk te maken hoe deze zwarte pagina in de geschiedenis tot stand is kunnen komen.
Wachsmann neemt in zijn monumentale werk (een dikke 800 pagina’s, gevolgd door 200 pagina’s voetnoten en bibliografie) het hele kampwezen in ogenschouw en neemt daarbij zowel de visie van de SS en Himmler, het historische verloop en de sociale dynamiek binnen de kampen onder de loep. Zonder partij te willen trekken maakt hij duidelijk hoezeer een geperverteerd systeem gevoed door propaganda, (morele) afstomping, verdeel- en heerstechnieken, interne conflicten, en een gebrek aan realiteitszin geleid hebben tot een van de meest beruchte gebeurtenissen uit de 20e eeuw. KL – Een geschiedenis van de naziconcentratiekampen samenvatten is onmogelijk zonder de waarheid (deels) geweld aan te doen of te reduceren tot een eenvoudig dader-slachtofferverhaal.
De kracht en de perversie van de concentratiekampen lag in de manier waarop het systeem zowel daders (SS’ers en andere bewakers) als gevangen (moreel) afstompte en ontmenselijkte. Willekeur heerste over en in de kampen, niet in het minst gevoed door Himmler en zijn naaste trawanten wiens megalomane plannen en totale gebrek aan realiteitszin elke duidelijke lijn in het doel van de kampen (behalve dan het verwijderen van ongewenste elementen uit de maatschappij) ontnam. Het is Wachsmanns verdienste dat hij er enigszins in slaagt orde in deze chaos te creëren en de paar rode lijnen te onderstrepen die het hellend vlak creëerden met onder meer Auschwitz als eindhalte.
