Is het dan zo’n mythisch jaartal, 1913? Wie Het laatste gouden jaar van de twintigste eeuw leest, zal moeten erkennen dat er in kunsthistorisch opzicht veel dingen samenvallen. Florian Illies benadert de turbulente periode voornamelijk anekdotisch, waardoor er veel huiswerk overblijft voor de lezer. De vlotte pen en het bruisende enthousiasme van de auteur maken de oriënterende werking van het boek compleet.
Kunsthistoricus van achtergrond, schrijft Florian Illies duidelijk liever over kunst dan over politiek. Dat hoeft geen probleem te zijn want het culturele landschap is in 1913 verbluffend divers. Maar verwacht dus geen historische analyse over de ondergang van het Oostenrijks-Hongaarse rijk of een socio-economische schets van het Europa aan het begin van de twintigste eeuw. Het “gouden jaar” waarover Illies het heeft, beslaat alle takken van de kunst, met uitbreiding naar de psychologie. Er dient wel te worden opgemerkt dat het musicologische deel wat mager is uitgevallen, zeker in technisch opzicht. Een andere beperking is de toch onevenwichtige nadruk op de Austro-Germaanse cultuur. Maar opnieuw, de rijkdom aan kunstenaars in het boek is overweldigend genoeg. Hoogstens kan ze niet exhaustief worden genoemd, of internationaal overkoepelend.
Op de cover prijkt een werk van August Macke, gemaakt in een idyllische fase van zijn leven, aan de Thuner See. Niets doet de vreselijke dood van de schilder vermoeden, een jaar later in de Eerste Wereldoorlog. Die stilte voor de storm is kenmerkend voor het hele jaar 1913. Inderdaad, het jaar van Der Blaue Reiter en Franz Marc. Maar ook van Die Brücke, van Picasso en Matisse, Chirico … te veel om op te noemen en dan die schrijvers nog. Döblin, Musil, Thomas en zijn op dat moment nog succesvollere broer Heinrich Mann, Kafka, Schnitzler, Rilke … Uitstapjes naar Adolf Loos, Sigmund Freud en Ludwig Wittgenstein verbreden het spectrum nog meer. Duidelijk is dat het geografische plan ook mee beweegt: van Wenen als het oude hart van Europa, naar Berlijn en Parijs, van Venetië tot New York.
Hoe gaat Illies te werk? Hij overloopt chronologisch de maanden van het jaar en vult deze met korte fragmenten over belangrijke personen of verwezenlijkheden. De helft hiervan eenmalig-anekdotisch, de andere helft construeert enkele rode draden. Het is vaak in de korte, quasi terloopse opmerkingen dat de grote geschiedenis om de hoek loert. Zoals wanneer Illies schrijft dat Eva Braun geboren wordt, of de moordenaar van Franz Ferdinand. Anekdotes dienen ter kennismaking met vaak niet eens heel bekende persoonlijkheden. Het huiswerk is hier vooral voor de lezer, verdieping biedt de schrijver zelf niet. In de rode draden wordt een langer verhaal verknipt, wat de interesse wel levendig houdt. Op die manier vernemen we meer over de huwelijksperikelen van Kafka, het arbeidsethos van Thomas Mann, de liefdeswaanzin van Kokoschka voor Alma Mahler, de hilarische onaangepastheid van Rilke, de voor Freud zwaar vallende breuk met Jung, de rol van vrouwen in het leven van Kirchner … Gemeenschappelijk in dit alles is de vlotte pen van de schrijver. Soms doet zijn manier van werken, met soms hyperkorte hoofdstukjes, bijna kortademig aan. Anderzijds is er het ongetemperde enthousiasme dat maakt dat je als lezer ook effectief verder gaat zoeken.
1913 – Het laatste gouden jaar van de twintigste eeuw is dus in de eerste plaats een oriënterend boek. Dat het in die hoedanigheid erg meeslepend geschreven is, blijft een belangrijke verdienste. De grootste meerwaarde voor de al ingewijde lezer zijn enkele onvergetelijke portretten van grote kunstenaars, of het uitlichten van een karaktertrek via het selectief quoteren uit de briefwisselingen of dagboeken. Verdieping moet echter elders worden gezocht, zeker wat de musicologische aspecten betreft. Wat daar dan weer tegenop weegt, is het enthousiasme en de passie waarmee kunstenaars en hun werk worden neergezet. Geen groot construct dus, maar een boek vol goesting.
