Alle Woorden als titel van een boek klinkt indrukwekkend, maar in het geval van de natuurfilosoof/presocratisch filosoof Herakleitos van Efeze (ca 540 v. Chr. – 480 v. Chr.), is dat minder omvattend dan het is. Herakleitos, ook bekend als Heraclitus, liet voor zover bekend immers maar één werk na dat hij in het Ionisch dialect schreef en achterliet in de Artemistempel, die in 356 v.Chr. in vlammen opging. En hoewel hierdoor zijn werk mee vernietigd werd, circuleerden er toen al geruime tijd kopijen van.
Want hoewel Heraclitus volgens de overlevering een melancholische aard had (onder Romeinen stond hij bekend als de huilende filosoof, de atomist Democritus was de lachende filosoof) en geneigd was tot alleen-zijn – zo deed hij geen pogingen om een school te stichten of opvolgers aan te duiden – werd zijn werk door vele latere filosofen gretig bestudeerd en becommentarieerd. Pas in de middeleeuwen zou zijn invloed afnemen, tot hij in de 19e eeuw herontdekt werd. Helaas zorgde de afgenomen interesse er ook voor dat zijn werk grotendeels verloren ging, waardoor er tot op heden slechts 125 tot 156 fragmenten (er is geen eensgezindheid over een aantal onder hen) overgeleverd zijn die aan Heraclitus toegeschreven kunnen worden.
Tot zijn bekendste uitspraken behoort dat je nooit tweemaal in dezelfde rivier kan stappen, wat tekenend is voor zijn opvatting dat alles steeds in beweging is (flux). Dit wordt ook gevat in de bekende uitspraak “alles stroomt/vloeit” (pantha rei) waarvan onzeker is of deze effectief aan Heraclitus mag toegeschreven worden. Hier koppelde hij het principe van de eenheid der tegendelen, wat verder verklaard werd vanuit zijn overtuiging dat de (twee)strijd aan alles zijn plek toewijst maar ook voor een dynamiek en verandering zorgt. Toch ziet Heraclitus, net als de andere natuurfilosofen, ook een grondbeginsel dat aan alles ten grondslag ligt: vuur.
Hoe Heraclitus dit alles evenwel concreet zag, blijft voer voor speculatie, want in tegenstelling tot andere filosofen die voor hem kwamen, schreef hij voornamelijk in aforismen en verkoos hij geregeld begrippen die meerdere betekenissen hadden, alsook andere stijltechnieken die de lezer dwongen zelf tot een interpretatie te komen. Om die reden omschreef Aristoteles hem als de duistere, en ook Plato ergerde zich aan zowel Heraclitus’ taalgebruik als aan dat van zijn volgelingen. Opvallend genoeg zou net Plato’s leermeester Socrates aan de Griekse tragedieschrijver Euripides gezegd hebben: “Wat ik ervan begrepen heb, is uitstekend, maar er is een Delische duiker voor nodig om tot op de bodem door te dringen.”
Een belangrijk gevolg hiervan is dat zelfs toen het werk in zijn geheel nog beschikbaar was, vele commentatoren de uitspraken verschillend interpreteerden en parafraseerden. Een studie van Heraclitus’ werk creëert op die manier nog meer uitdagingen voor wie zijn filosofische denkbeelden wenst te ontrafelen. Niet alleen is het werk als geheel niet beschikbaar, maar door de uiteenlopende commentaren en opinies is het nauwelijks mogelijk een correcte reconstructie op te bouwen met de overgeleverde fragmenten. Elke editie van zijn werk wijkt dan ook enigszins af van de andere, met als een van de weinige houvasten de indeling van de Duitse classicus Hermann Diels (1903) en later aangepast door Kranz (1953), die bekend geworden is als DK. Verschillende vertalers kiezen immers voor een thematische opbouw waarbij de verwijzing naar DK als een (verwijzende) leidraad geldt voor lezers.
In Alle woorden kiest Ben Schomakers voor de reconstructie van Laks & Most uit 2016, een die voortbouwt op het werk van Diels en anderen die na hem kwamen, en de meeste fragmenten van alle edities bevat. Net als bij de andere vertalingen, verwijst ook Schomakers naar de befaamde DK als referentie en geeft hij een interpretatie van wat Heraclitus al dan niet bedoeld mag hebben met zijn aforismen. Uiteraard gaat Schomakers hierbij niet over één nacht ijs, zoals ook uit de uitvoerige literatuurlijst mag blijken. Dat hij daarbij nog steeds voor een eigen insteek kiest, blijkt onder meer uit een vergelijking met Paul Claes’ vertaling uit 2011 (Alles stroomt, Athenaeum – Polak & Van Gennep) die geregeld afwijkt van deze vertaling zonder noodzakelijk de essentie aan te tasten. Het enige potentiële minpunt is dat in tegenstelling tot in Claes’ vertaling hier het originele Ionisch-Grieks niet opgenomen is, al zullen weinig lezers het oud-Grieks meester zijn.
Alle woorden bevat naast een bespreking van alle aparte stukken ook een (korte) inleiding in Heraclitus’ leven en zijn belangrijkste denkbeelden die een verdere uitwerking krijgen. Hierbij wordt ook aandacht besteed aan hoe zijn werk door latere filosofen ontvangen is en in welke mate het zelfs andere stromingen (in het bijzonder het stoïcisme) beïnvloedde. Samen met deze vertaling heeft Schomakers ook een uitgebreide reflectie over Heraclitus geschreven waarin hij dieper ingaat op het vertaalwerk, wat Heraclitus voor hem betekent en hoe hij de filosoof en zijn denken interpreteert. Hierbij geeft hij zichzelf meer vrijheid tot speculeren en interpretatie dan in zijn vertaling. Hoewel niet noodzakelijk kan Het moment. Over Heraclitus en aanwezigheid dan ook als een aanvulling op Alle woorden beschouwd worden.
Weinig tot geen filosofen waren zo obscuur in hun geschrift als Heraclitus, maar het feit dat hij niet alleen door tijdgenoten maar ook in de eeuwen erna geroemd bleef en gelezen werd, toont aan dat zijn werk meer was dan zomaar duistere ideeën en vergezochte aforismen. Heraclitus was er van overtuigd dat zijn geschrift voor iedereen helder en begrijpbaar zou zijn en ook al leent het zich tot een veelvoud van interpretaties, lijken er wel enkele zekerheden uit gehaald te kunnen worden die ook nu nog onderschreven worden en samen met de minder eenduidige passages stof tot nadenken bieden.
