Recent zorgde een beslissing van het Duitse Ravensburger Verlag, en in de nasleep daarvan uitgeverij Meulenhoff Boekerij, voor enkele rimpels in het water. Beide uitgeverijen hadden namelijk laten weten enkele boeken over Winnetou uit het aanbod te halen wegens racistische stereotypen en culturele toe-eigening. Hoewel het in de eerste plaats twee nieuwe kinderboeken, een puzzel en een stickerboek betrof, kwam alle werk van Winnetou-bedenker Karl May onder vuur te liggen, net als de vele afgeleide producties (nieuwe verhalen, films…). Maar moet de reeks van May werkelijk in de ban geslagen worden?
In Vlaanderen (en Nederland) is Karl May bij mensen jonger dan vijftig waarschijnlijk een naam die hoogstens vaag een belletje doet rinkelen, net als die van de twee door hem bedachte hoofdpersonages Old Shatterhand en Winnetou. In Duitsland behoren Old Shatterhand en Winnetou echter tot het culturele erfgoed en nemen voor- en tegenstanders uitgesproken standpunten in waarbij bijvoorbeeld de uitgever van Karl May diens werk blijft uitgeven en de televisiezender ZDF de vele films nog steeds aanbiedt, terwijl ARD ze net (voorlopig?) uit haar aanbod geschrapt heeft. Opvallend genoeg is het probleem dat de critici met de portrettering van Winnetou en de andere Apaches hebben, niet dat ze als onbeschaafd afgeschilderd worden, maar net als de stereotiepe nobele wilde. En daar valt veel voor te zeggen, maar die portrettering van Winnetou maakt vooral deel uit van het verhaal dat May vertellen wil.
In 1893 verscheen het eerste van wat dertien delen en een vijfentwintigtal verhalen zou worden rond Old Shatterhand en Winnetou. De eerste staat voor May, een geïdealiseerde versie van zichzelf dus, of om het in moderne termen te zeggen: een Gary Stu. Old Shatterhand is in dit eerste boek Winnetou (I) de “naamloze” verteller die recent aangekomen is in de VS en in Saint-Louis als privéleraar werkt. Het avontuur lonkt echter en nadat hij aan de wapensmid meneer Henry bewezen heeft een uitmuntend schutter te zijn, schenkt deze hem zijn zware dubbelloopsgeweer Berendoder en een paard, dat zich – hoe kan het anders – enkel laat temmen door de verteller. Als lid van een landmeetexpeditie trekt hij kort erna naar het stroomgebied van de Canadian River om dit in kaart te brengen.
De expeditie bestaat naast de verteller uit drie andere surveyors, een hoofdingenieur, twaalf westmen en drie scouts genaamd Sam Hawkens, Dick Stone en Will Parker. Al snel wordt duidelijk dat de westmen onder leiding van Rattler een bende lafaards en dronkaards zijn die nauwelijks de bescherming kunnen bieden waarvoor ze ingehuurd zijn. In een ruzie velt de tot dan toe naamloze verteller Rattler met één vuistslag, waardoor hij de bijnaam Old Shatterhand krijgt, maar Rattler en zijn kompanen meteen ook tot vijand maakt. Aan de andere drie surveyors noch de hoofdingenieur heeft hij evenmin iets. Die drinken liever dan dat ze hun werk uitvoeren, waardoor Old Shatterhand er alleen voor staat. Gelukkig zijn er nog de scouts, Hawkens voorop, integere mannen met wie hij al snel vriendschap sluit. Hoewel Hawkens als volleerd westman en scout/woudloper graag de draak steekt met Old Shatterhand kan hij zijn bewondering en verbazing nauwelijks verhullen wanneer die laatste ondanks zijn status van greenhorn (groentje) moeiteloos de beste westman overtreft in zowat alles.
Meer zelfs, het is Old Shatterhand die een grizzlybeer (zowat het gevaarlijkste dier) doodt met niets meer dan een mes en zo het leven redt van Rattler en zijn kompanen. Die heldendaad is niet ongezien voorbijgegaan, drie apaches (Winnetou, zijn vader Intshu tshuna en Klekih-Petra) joegen immers op het dier en zien net als Hawkens aan de manier waarop het gedood is, dat het Old Shatterhand en niet de snoeverige Rattler is die het dier te lijf is gegaan. Met die ene daad verwerft hij meteen aanzien bij de Apaches, iets wat echter van korte duur is wanneer ze beseffen dat hij aangesteld is om het land op te meten om een spoorweg aan te leggen. De gespannen sfeer wordt door Rattler nog opgedreven wanneer hij Winnetou tracht te doden en Klekih-Petra de voor hem bedoelde kogel opvangt. De stervende Klekih-Petra vertrouwt Old Shatterhand toe dat hij een Duitse misdadiger was die bij de Apaches een nieuw leven en doel gevonden heeft, en vraagt hem Winnetou te beschermen en bij te staan.
De Apaches nemen de moord op hun raadsman niet licht op en verklaren de oorlog aan de expeditie. Die zoekt steun bij een rivaliserende Indianenstam, de Kiowa’s, waarna een eerste gevecht voordelig voor hen uitvalt en zowel Intshu tshuna als Winnetou gevangen worden genomen. Old Shatterhand, die zich niet kan vinden in hoe de Kiowa’s handelen, bevrijdt niet alleen in het geheim de beide Apaches maar komt ook in conflict met de Kiowa-leider Tangua waarna hij zich genoodzaakt ziet in een tweegevecht de imposante Kiowa-strijder Metan avka te doden. Niet veel later vindt een tweede slag met de Apaches plaats en worden Old Shatterhand, de scouts en Rattler als enige overlevende blanken gevangen genomen. Old Shatterhand weet daarbij van de Apaches te verkrijgen dat een wedstrijd/tweegevecht met Intshu tshuna zal beslissen over het lot van hem en de drie scouts.
Uiteraard weet Old Shatterhand ondanks de nodige handicaps te winnen en worden Winnetou en hij bloedbroeders waarna ook de scouts worden opgenomen in de stam, terwijl de laffe Rattler boet voor zijn moord. Een nieuw conflict met de Kiowa’s vindt plaats, ondanks dat er vrede gesloten is, waarbij Old Shatterhand hen voorgoed tot vijand maakt. De laat in het verhaal opduikende schurk Santer, die erna nog zijn opwachting zal maken in Winnetou II en Winnetou III, zorgt voor een laatste tragische wending die de paden van Old Shatterhand en Winnetou laat scheiden, met de belofte elkaar terug te zien. Meer nog dan Rattler staat Santer daarbij voor het (blanke) kwaad voor wie hebzucht en lafheid hoger staan dan eer en rechtvaardigheid. In alles is hij de tegenpool van Old Shatterhand en in mindere mate Sam Hawkens, mannen die, als Duitsers uiteraard, staan voor moreel handelen conform het Christelijke geloof en daardoor gerespecteerd worden door onder meer de Apaches.
In de wereld van Karl May is het verschil tussen goed en kwaad zonneklaar en bestaan er geen nuances. De helden zijn dapper en onversaagd terwijl de schurken laf en bedrieglijk zijn. Old Shatterhands deugdzaamheid en moed worden slechts geëvenaard door die van Winnetou, die al even nobel en rechtschapen is. Het leidt tot de kritiek als zou May het stereotiepe beeld van de “nobele wilde” aanhangen, maar dat is een heel oppervlakkige interpretatie. Hoewel May duidelijk een geïdealiseerd beeld van de Apaches had, schildert hij bijvoorbeeld de Kiowa onterecht als laf en verdorven af. Veeleer is het dan ook zo dat May graag in absolute portretten van goed en kwaad schreef, waarbij de universele strijd vertaald werd naar zijn menselijke protagonisten en antagonisten, die uiteindelijk nooit meer zijn dan bordkartonnen figuren.
Winnetou leest met een rotvaart en is vlot geschreven, maar het blijft vooral een avonturenroman zonder veel diepgang waarbij de ene gebeurtenis op de andere volgt. May onderstreept daarnaast meer dan eens het belang van het Christendom (en de goede Duitser) maar is opvallend genoeg (zeker in vergelijking met onder andere de latere Amerikaanse portrettering) ook enorm lovend over de Indianenstammen en meer dan kritisch over hoe de blanken/witgezichten territorium valselijk opeisen, veroveren en het leven en bestaan van de daar levende stammen bedreigen. Onder invloed van Mays werken zouden de Duitsers zelfs decennialang een blijvend, positief (zij het dan naïef en karikaturaal) beeld van deze bevolkingsgroep behouden en kritisch staan tegenover hoe ze behandeld worden en zijn. De heisa rond de verhalen van May is overdreven. Een werk dat ruim honderd jaar geleden geschreven is, heeft uiteraard zijn fouten en gebreken. Kritische uitgaven zoals deze uitmuntende vertaling plaatsen het werk binnen zijn tijdperk en het gehele oeuvre van May.
Een vertaling van de hele reeks heeft, behoudens voor de oudere nostalgische lezer, weinig zin, en daarvoor is May als schrijver niet interessant genoeg. Maar als Winnetou alvast één ding duidelijk maakt, is het wel hoezeer de verhalen van Old Shatterhand en Winnetou verschillende generaties van (jonge) lezers boeiden. En ook al wist May zelf nooit het hoogstaande ideaal van zijn romanhelden te bereiken, de zedenlessen die hij in zijn werken meegaf, hebben weinig van hun universele waarde verloren.
