Bij wijze van artistiek experiment: wat voor boek zou een professionele dj schrijven, gesteld dat hij ook als schrijver met voldoende inhoud op de proppen komt? Waarschijnlijk zou het een collage worden van duizend-en-een stijlen, behendig in elkaar geflanst, ritmisch van taal en muzikaal als totaalpakket. Consistent zal het wellicht niet over de hele lijn zijn, fascinerend des te meer. Oké, we zijn er: Joost de Vries moet in een vorig leven dj geweest zijn.
Joost de Vries? Ja, diezelfde Joost de Vries die in 2010 ophef veroorzaakte met Clausewitz, een roman die bijna geen blijf wist met zichzelf. Het was een exuberant debuut, over een academicus die zich zodanig verliest en verdiept in zijn studie totdat hij uiteindelijk het echte leven langs alle kanten op zich voelt afkomen. Eén hapklaar thema raakte de Vries in dat boek niet aan: het ging over een dozijn menselijke zaken en minstens drie keer zoveel historisch-intellectuele onderwerpen. Gevolg? Critici waren door het dolle heen en lezers kregen barstende hoofdpijn na slechts honderd bladzijden.
Nochtans leverde dat debuut de auteur een clubje fans van het eerste uur en flatterende vergelijkingen op, onder andere met Harry Mulisch. Waarom Mulisch? Omdat de Vries, net als zijn betreurde collega, zijn literaire klassiekers donders goed kent en er met evenveel vernuft naar kan verwijzen. Net als Mulisch vindt de Vries het een genot om te tonen wat hij weet en uit een afgesabbeld cultureel bewustzijn van generaties grootvaders en –moeders een kakelverse essentie te boetseren. Wat de Vries zomaar naar hartenlust lijkt te doen, heeft wel degelijk een functie in het geheel.
Precies dat is waarin veel lezers zich vergisten, toen ze Clausewitz afdeden als pretentieus gekrabbel dat samenhang mist. Het was inderdaad een roman die overliep van intelligentie en van enthousiasme, eentje waar meer in zat dan er op nog geen 250 bladzijden kon worden geperst. Dat De Republiek een iets meer plotgestuurde en gedoseerde roman geworden is, leverde de Vries meteen een Gouden Uil op, ondanks de moordende concurrentie van onder meer Ilja Leonard Pfeijffer en Stefan Hertmans.
Nee, de prijs van de lezersjury mocht Joost de Vries niet mee naar huis nemen. En die zal hij waarschijnlijk niet gauw winnen, toch niet als hij boeken blijft schrijven zoals hij dat ondertussen twee keer heeft gedaan. De Republiek is alweer een amalgaam aan indrukken, zoals die alleen via de taal bij elkaar kunnen gebracht worden. De prille dertiger haalt er ook wel eens het medium film bij, waarvan hij de vrijheden op zijn literaire output betrekt.
Net als Clausewitz baadt zijn roman in een historische context, maar de manier waarop hij daarmee omspringt benadert in geen enkel opzicht de traditionele non-fictie. Niet alleen omdat onwaarheden eerder regel dan uitzondering zijn, maar ook omdat de taal de verbeelding van de lezer voedt. De historische dimensie lijkt aanwezig om de actuele psychologie te gaan ontleden, die vervolgens weer wordt aangegrepen om naar het verleden te gaan. Door de regelrechte maalstroom van tijd en taal moet het publiek zich wel laten meeslepen, of het is vervallen in een nietszeggende tirade aan het adres van de Vries, die al meer dan genoeg onzinnigs heeft moeten pikken van diegenen voor wie zijn boeken zich aan een te onstuimig tempo voltrekken.
Toch mag niet vergeten worden dat ook eenvoud een kunst is. Om terug te grijpen naar de winnaar van de lezersprijs van de jongste Gouden Uil: Stefan Hertmans raakt in Oorlog En Terpentijn via het gewone wel degelijk bij het buitengewone, via de biografie naar de metafysica. De roman van de Vries daarentegen maakt een minder stabiele indruk, misschien omdat hij opgroeide in een tijd van dj’s. Een tijd waarin de volgende beat al klaarligt nog voor de vorige is verslapt. Een zapcultuur, waarin amper één verhalende boog niet meer voldoende is.
De Republiek is kortom een uitmuntend boek voor de intellectuele veelvraat, voor wie Hitler in verband gebracht wil zien met een oprechte liefde. Een boek over ambitie, natuurlijk. Waarover moet een ambitieuze schrijver als de Vries het anders hebben?
