Het is een vreemde gedachte dat in tussentijd een generatie meerderjarig is die nooit het bestaan van het Sovjetrijk of de Berlijnse muur gekend heeft. Een generatie voor wie Oost-Duitsland alleen gekend is uit films als Das Leben der Anderen en Ostalgie een hippe aandoening.
Dat het leven onder het juk van grote Russische broer Konstantin Oestinovitsj Tsjernenko en Staatsraadvoorzitter Erich Honecker niet over rozen liep, is wel het minste dat gezegd kan worden. Ook zonder de Westerse propaganda als zoete koek te slikken, mocht en mag duidelijk wezen dat het leven in de DDR geen pretje was voor wie niet tot de nieuwe elite behoorde. In het bijzonder intellectuelen die tekenen van een bourgeoisattitude vertoonden en dus niet de zuivere partijlijn volgden, kregen het hard te verduren.
Met De Toren dat als ondertitel Verhaal uit een verzonken land meekrijgt, heeft de (Oost-)Duitse voormalige arts en voltijds romancier Uwe Tellkamp (°1968) zich aan een literaire documentering van het leven in het Oost-Duitse Dresden tijdens de periode 1982-1989 gewaagd. Het is een monumentaal werk geworden, niet alleen omdat het zo een lange periode behelst, maar ook omdat het gedetailleerd te werk gaat en bovenal omdat het een mozaïekvertelling is, opgebouwd rond de familie Hoffman en Rohde, maar uitvloeiend naar de verschillende personages waarmee ze in contact komen.
Het is een duizelingwekkend aantal figuren dat opduikt in het verhaal, elk met eigen belangen en gedachten die niet altijd even duidelijk zijn, want in het DDR waar iedereen een potentiële verklikker is, zijn zelfs gedachten nauwelijks vrij te noemen. Bovendien laat Tellkamp relatief weinig gebeuren in zijn boek. Natuurlijk is er Christian Hoffman, de oudste zoon die ervan droomt arts te worden en daarvoor "vrijwillig" in legerdienst gaat, of zijn vader, de chirurg, die er een buitenechtelijke relatie op nahoudt en zichzelf zo in een kwetsbare en chanteerbare positie stelt. Om over zijn ooit in diskrediet gebrachte oom Menno Rohde nog maar te zwijgen.
Elk van hen, en zoveel andere van hun vrienden en kennissen, horen niet thuis in het arbeidersparadijs: ze zijn verloren gelopen intellectuelen die vastklampen aan burgerlijke waarden en binnen het systeem hoogstens gedijen terwijl ze hier en daar enkele zure oprispingen boeren of net voorzichtig het systeem naar de mond praten. Ze zijn geen dissidenten, zelfs de met de hele wereld in de knoop liggende Christian niet, maar ook geen trouwe partijsoldaten want daarvoor zijn ze niet zuiver genoeg in de leer. Ze ondergaan, niet meer en niet minder.
Het is een intrigerende en waarschijnlijk de meest waarachtige manier om het leven onder het communistisch Duitsland te beschrijven: geen grootse ideologische discussies, maar ook geen lafhartig verklikken, veeleer een passief ondergaan en daarbij een leven trachten op te bouwen. Vanuit die optiek mag De Toren dan ook een meesterwerk genoemd worden, alleen schiet het op andere vlakken te kort. Tellkamps opbouw bijvoorbeeld is enerzijds prachtig meanderend maar waar dit in het echte leven een realiteit is, doorbreekt het net het vertelpatroon van een boek. Ook de prachtige impressionistische zinnen en aan fanatisme grenzende gedetailleerdheid mogen op applaus ontvangen worden, ware het niet dat ze het boek onnodig zwaar maken.
Tellkamp wil te veel met zijn verhaal vertellen en maakt het met zijn 844 pagina’s ook te zwaar en te lang. Elk leesplezier wordt finaal de kop ingedrukt door nog meer te willen vertellen en nog meer impressies op te roepen, tot men finaal "stop" roept en het boek aan de kant legt. Net als het regime dat het beschrijft en aan de kaak stelt, legt het werk dwingend zijn wil op. Geen werk vormt een betere remedie tegen een valse nostalgie naar de voormalige DDR dan Tellkamps boek. Toch draagt het boek een groot minpunt met zich mee: Tellkamp is met recht en reden het slimste jongetje van de klas, alleen wil hij het lang nadat iedereen er al van overtuigd is nog steeds krampachtig bewijzen. De enige remedie daartegen is eenvoudig: lees het boek niet in een keer uit maar lees het per deel en bouw voldoende rust in.
