Ze timmert al jaren aan de weg, maar er was een bekroning met de International Booker Prize 2024 voor nodig om Jenny Erpenbeck definitief te laten doorbreken buiten haar eigen taalgebied. In eigen land wordt de Duitse nochtans al een hele poos op handen gedragen, en dat op basis van een uiteenlopend oeuvre dat geschiedenis verhaalt vanuit gevoelvol en stilistisch verfijnd neergepende psychologie. Ook Kairos is, naast de kroniek van een verschrikkelijke affaire, een portret van individuen geknecht door de DDR.
De mens als metafoor voor het verstikkende staatsapparaat? Het resulteert in een leeservaring als een perfecte wurggreep: onontkoombaar, maar hoe langer ze duurt, hoe weerzinwekkender. Wat begint als de aandoenlijke kalverliefde van een jonge studente, die als een blok valt voor een gevestigd schrijver, ontaardt langzamerhand in een voortdurende machtsstrijd. Weinig zo geniepig als een gekwetst mannelijk ego, zo blijkt: schrijver Hans beticht het vertellende personage na wat in wezen een pietluttigheid was van verraad aan al wat hem heilig toescheen.
Vanuit die moreel gecorrumpeerde positie verandert alles: zij blijft schatplichtig vanuit een schuldgevoel dat almaar door hem wordt gevoed, dat hij zelfs lijkt te gebruiken om de onmogelijkheid van hun situatie in stand te houden. In welke mate zijn pathologische manipulatie van haar doen en laten – en finaal zelfs de kolonisatie van haar denken – bewust georganiseerd is dan wel een uiting van een verziekte persoonlijkheid, daarover laat Erpenbeck zich niet uit.
De schrijfster schuift het oordelend vermogen geheel door naar de lezer. Sterk is dat Erpenbeck haar publiek de misselijkmakende cascade van verwijten en schuldinductie laat ondergaan vanuit het perspectief van de studente, tevens vertelster. Het brengt Hans’ blamages ongemakkelijk dichtbij, en het maakt dat de eenzaamheid van de protagoniste eveneens erg dicht op de huid komt te zitten. Bij wie kan ze uiteindelijk nog terecht eenmaal Hans haar zijn en haar ziel zodanig heeft doodgeknepen met zijn van gefnuikte drift doordrongen reprimandes?
Het spel dat de antagonist lijkt te spelen, moet welhaast resulteren in de vernietiging van alles wat het duo samen heeft opgebouwd, en net de verantwoordelijkheid voor die destructie wil hij haar in de schoenen schuiven. Dat gaat niet zonder slag of stoot, want zij lijkt – althans retrospectief, want de feiten zijn op moment van schrijven verjaard, voor zover ze dat ooit kunnen – donders goed in te zien hoe vertekend zijn beeld op de realiteit was, en hoe zij haar opgelegde gevangenschap toch moedwillig bleef ondergaan. Ze begrijpt uiteindelijk dat het allemaal verkeerd was, maar met dat begrijpen kan ze niet veel, zolang het voelen in de weg staat.
Erpenbeck benadert haar personages alleszins niet als voorspelbaar reagerende, puur rationele wezens, wel integendeel. De levendigheid van haar proza dankt ze aan uitnemende portretteringen, maar net wat dat betreft is er iets merkwaardigs aan de hand met Kairos: zowel Hans als de studente (voor de goede orde, zij heet Katharina) blijven enigmatische karakters, wier drijfveren om in zo een toxische situatie te blijven hangen nooit helemaal invoelbaar worden gemaakt. Uiteraard kan er sprake zijn van zoiets fataals en dwingends als ‘verliefdheid’, maar op een gegeven moment gaat die over en ruimt die plaats voor een diepere eenheid, binnen welk gevoelsmatig segment deze relatie (of affaire) zich ook moge afspelen. Precies daar schuilt evenwel de paradox van Kairos: Katharina benoemt haar problemen, maar handelt er te weinig naar, kortom ze blijft vastzitten in wat een giftige verhouding is geworden.
Vanuit een horizontale visie op de relatie tussen man en vrouw, vanuit vrije maatschappelijke structuren en vanuit het impliciete idee van mondigheid bij de medemens, stelt zich bij het voortschrijden van Kairos meer en meer de vraag: wat bindt het duo nog, waaruit bestaat hun vermeende liefde? De realiteit is vermoedelijk dat die liefde een narratief geworden is, een idee waarvan zowel Hans als Katharina de oorspronkelijke puurheid proberen achterna hollen, hoewel zij weten dat het heden het verleden nooit kan inhalen, nimmer kan herstellen, nooit ofte nooit kan terughalen. Bijgevolg organiseert wijlen het liefdespaar hun respectievelijke levens naar een uit elkaar gespatte zeepbel, naar iets dat conceptueel in de kiem werd gesmoord, naar een embryonale doodgeboorte. Niettegenstaande blijft de vraag, hoe poëtisch-romantisch ook het mogelijk onderliggende principe: waarom hiermee doorgaan?
Talig mag Kairos dan een wonderlijk vitaal en helder geschreven boek zijn, inhoudelijk blijft de premisse nauwelijks intrigeren, ook niet wanneer de concrete plot wordt geënt op de val van de Berlijnse Muur en wat dat met de personages doet. Wat die Booker Prize betreft: die heeft Erpenbeck allicht vooral verdiend in het licht van haar oeuvre tot nu toe, meer dan voor Kairos op zich. Nu de Nederlandstalige uitgeverijen op basis van Erpenbecks bekroning haar werk opnieuw zullen willen ontsluiten voor een schare enthousiaste lezers, is lezend Vlaanderen allicht verzekerd van andere en misschien betere romans van deze eigenzinnige Duitse.
