“Eric Hobsbawn publiceerde onlangs een column met de titel ‘Socialism Failed, Capitalism is Bankrupt. What comes Next?’ Het antwoord is communisme”, stelt Slavoj ŽiŽek onomwonden. Dat is even slikken voor een westerse lezer, want heeft de geschiedenis al niet ten overvloede bewezen dat het communistische experiment ook gefaald heeft?
“Dat je in interessante tijden mag leven!” Eerst als tragedie dan als klucht gaat van start met een opvallende Chinese verwensing waarop (toeval of niet?) komiek Alex Agnew ook de naam van zijn nieuwe zaalshow Interesting Times gebaseerd heeft. Voor ŽiŽek zijn dit interessante tijden. Dat probeerde hij tijdens een vlammende toespraak op Wall Street de Occupy-beweging ook duidelijk te maken. Maar al wat hij er trof was slechts een ongeïnspireerd zootje ongeregeld. Er is nochtans werk aan de winkel, vertelt ŽiŽek. De Arabische Lente, de rellen in Londen en Anders Breiviks beestachtige slachtpartij zijn allemaal symptomen van een mislukt kapitalisme. Een kapitalisme dat eerst samen met de WTC-torens tragisch instortte om daarna nog eens kluchtig tijdens de financiële meltdown van 2008 mee met de aandelen te kelderen. Tijd voor verandering dus. Maar wat voor één?
Eerst als tragedie dan als klucht valt uiteen in twee grote delen: een aanval op het kapitalisme en een alternatief ervoor in de vorm van een vernieuwd communisme.
In deel één fileert ŽiŽek vakkundig zijn kapitalistische vijand volgens beproefd recept. Hij put rijkelijk uit de hedendaagse populaire cultuur en combineert die met een scherpe analyse van de socio-economische realiteit. Op die manier kan in ŽiŽeks universum de animatiefilm Kung Fu Panda naast de Shock and Awe-strategie van de Amerikanen in Irak staan, of Cherry Guevara-ijs naast Silvio Berlusconi’s strapatsen. Dat lijken vreemde combinaties en soms dreigt een schuimbekkende ŽiŽek zijn lezer van zich af te schudden. Toch weet hij dankzij de denkkaders van zijn voorbeelden Lacan, Marx en Hegel, de lezer bij de les te houden. Tegelijkertijd ontmaskert hij zeer overtuigend die mensen die het kapitalisme als een natuurlijk gegeven willen voorstellen om het op die manier tegen elke vorm van kritiek te beschermen.
In het tweede deel heeft ŽiŽek de moed een alternatief voor te stellen. Jammer genoeg raakt hij niet verder dan een vernieuwd, maar gammel communisme. ŽiŽek vindt het namelijk wel eens tijd worden voor een universele revolutie. Het kapitalisme zal ervoor zorgen dat wij allen proletariërs worden, want het wijzigt het klimaat en het veroorzaakt oorlogen. Het gevolg zal zijn dat gemeenschappelijke goederen als water en voedsel schaarser zullen worden. Communisme is dan volgens ŽiŽek de enige manier om zinvol om te springen met die schaarse gemeenschappelijke goederen.
ŽiŽek beseft wel dat het communisme een zwaar verleden met zich meetorst. Hij hoedt er zich dan ook voor meer van hetzelfde te willen. Volgens de Sloveense filosoof moeten we bijvoorbeeld niet eindigen waar de communistische voorgangers gestopt zijn, maar moeten we de berg terug vanaf de voet beklimmen. Toch raakt ŽiŽek verstrikt in een eng-communistische visie waarbij hij verbeten een vermeend kapitalistisch complot bevecht. Wat moeten we bijvoorbeeld denken van zijn uitspraak dat de pseudolinkse president Obama net dankzij zijn progressieve geloofsbrieven in staat was structurele aanpassingen door te zetten die noodzakelijk waren om het kapitalistisch systeem te versterken?
Eerst als tragedie dan als klucht schopt tegen de schenen en nodigt uit onze waarden radicaal te herdenken. Brulboei ŽiŽek levert gefundeerde kritiek op het kapitalisme. Maar of een communisme 2.0 in deze interessante tijden de oplossing zal bieden is nog maar de vraag. Stof tot nadenken alvast.
