Vijftig kaarsjes blaast het Antwerpse Fotomuseum uit, en op die verjaardag mag al eens wat mooi volk aanwezig zijn. Een van de meest invloedrijke en vernieuwende fotografen van de 20ste eeuw bijvoorbeeld: nog tot februari volgend jaar trakteert het museum op de fascinerende foto’s van August Sander.
In zekere zin draagt ieder van ons ‘een beetje Sander’ met zich mee. De pasfoto op uw identiteitskaart is immers niet alleen ontleend aan de vroege criminele fotografie uit de 19de eeuw, maar ook aan de frontale, objectieve documentairefotografie van August Sander. Verrassend vooral: ook de eerste biografische familieportretten van de familie Sander zijn doordrongen van de objectiviteit die de fotograaf nastreefde. Geen betrokken, warme gezinskiekjes hier, maar koele en recht voor zich uit starende familieleden sieren de beelden uit de jaren twintig. Dit zijn onmiskenbaar tijden waarin het woord ‘sereniteit’ nog hoge toppen scheerde. Het is de gedroomde start van deze expositie.
“Ordenen en vergelijken,” zo beschrijft de inleidende tekst aan de ingang het basisprincipe van de Duitse fotograaf. Een sterk staaltje van simpele scenografie – waarbij de kaders even groot, even recht en in een rijtje zijn gepresenteerd – beklemtoont dat principe, en laat de toeschouwer zo “even Sander zijn”. Want wie zijn oog langzaam laat glijden over “Menschen des 20. Jahrhunderts” krijgt exact wat Sander beoogde met dat project: een overzicht van de meest uiteenlopende figuren die het begin van de 20ste eeuw bevolkten. Boeren en advocaten, industriëlen, dokters, moeders of werklozen werden door Sander allen met eenzelfde nuchtere blik gecapteerd, en precies dat stak de dan opkomende Nazi’s zo de ogen uit. Van een glorificatie van het blonde, Arische ras moest Sander duidelijk niets weten.
Want hoe clichématig sommige portretten ook overkomen – een apotheker met een proefbuis, een lokale agent met een lange snor – toch kan Sander deze stereotypen evenzeer scherp tackelen. Zo zit een groepje “Revolutionairen” maar sneu, en vooral heel lelijk te wezen op een trapje voor de stoep. Niet bepaald wat je van “Arbeiders-aller-landen-verenigt-u” zou verwachten, dus. Even verderop ogen de “Jonge Boeren” op de foto wel erg intellectueel. Op die manier ontsnapt geen vooroordeel aan de lens van Sanders portretfotografie, en zou hij de cultureel diverse goeroe van de 21ste eeuw kunnen geweest zijn.
Tot zover de “Meesterwerken”, want in het tweede deel van de expositie kan de toeschouwer rekenen op de nodige “Ontdekkingen”. Het museum onthult hoe Sander zich niet enkel kon vergapen aan de mensen rondom zich, maar zeker zo gefascineerd raakte door landschapsfotografie, architectuur, industrie en ambachten of de Botanie. Maar dat exotisme had het FoMu gerust voor zich mogen houden, en de spreekwoordelijke ‘dode mus’ loert hier vervaarlijk om de hoek. Alle – hoewel voor discussie vatbare – objectiviteit smelt hier als sneeuw voor de zon. En dat mag je letterlijk nemen: lieflijke sneeuwtaferelen uit een Keulens stadspark getuigen van een sentimentaliteit die bij Sanders fotografie als een donderslag bij heldere hemel komt. De “Ruïne van Hammerstein” lijkt dan weer rechtstreeks uit een romantisch verhaal van Goethe geplukt. Een ontdekking is het zeker, maar wie wil eigenlijk echt met een haast puberale August Sander geconfronteerd worden?
De kijkhorizon verbreden; natuurlijk blijft dat een doelstelling die elk museum hoog in het vaandel draagt. Toch laten deze ‘andere’ foto’s van August Sander niet dezelfde rillingen en bewondering achter die zijn portretfotografie weet los te maken. Goed begonnen is half gewonnen, maar August Sander. Meesterwerken en Ontdekkingen eindigt vooral in mineur. Een onevenwichtige expositie dus, die je desalniettemin een keertje moet gaan bezoeken. Al bleef August Sander immers niet altijd ‘als schoenmaker bij zijn leest’, hij kon die schoenmaker en zijn leest wel verdomd goed fotograferen.
August Sander. Meesterwerken en Ontdekkingen loopt nog tot 14 februari 2016 in FotoMuseum, Antwerpen.
