De Italiaanse schrijver, diplomaat en filosoof Niccolò Machiavelli zal ongetwijfeld ten eeuwigen dage verbonden zijn met het cynische principe dat het doel de middelen heiligt en het stellen van manipulatief en berekend gedrag. Ironisch genoeg is die breed gedragen interpretatie van machiavellisme pas in de jaren zestig van vorige eeuw gelanceerd door de psychologen Richard Christie en Florence L. Geis, en staat die visie zelfs redelijk ver van hoe binnen de politieke filosofie Machiavelli zelf gelezen wordt.
Niccolò Machiavelli’s naam en reputatie hangt in de eerste plaats samen met zijn befaamde en in 1532 postuum verschenen werk Il Principe (1513-1515). Het traktaat dat kan vertaald worden als De Heerser of De Vorst, diende in de eerste plaats om Machiavelli opnieuw een mooie positie binnen de Italiaanse stadstaat Florence te verzekeren. Hij droeg zijn werk dan ook op aan de nieuwe Florentijnse vorst Lorenzo II de’ Medici, die het echter ongeïnteresseerd terzijde zou gelegd hebben en Machiavelli niet opnam in zijn hofhouding. Als Machiavelli de eerste machiavellist zou zijn, dan was hij alvast geen succesvolle.
De negatieve connotatie die zijn naam en werk gekregen hebben, hangen dan ook in de eerste plaats samen met de aard ervan, die niet zozeer immoreel is maar wel amoreel en areligieus. Voor Machiavelli, die droomde van een sterk, verenigd Italië, was het nodig een realistische, pragmatische en soms harde visie te hanteren, veeleer dan zich te baseren op het ideale beeld van een koning. Hiertoe reflecteert hij in verschillende hoofdstukken over hoe een vorst zich in verschillende situaties dient te gedragen. In de eerste negen hoofdstukken behandelt hij de verschillende vorstendommen, gaande van de natuurlijke heer tot veroveringen en alles wat daartussen valt. Na enkele hoofdstukken over militaire macht wordt in de rest van het boek gesproken over de verschillende eigenschappen van de ideale heerser, al mag dat ook weer met de nodige kanttekeningen gezien worden.
Dat hij zo vrank en vrij was, had uiteraard in de eerste plaats te maken met het feit dat hij het werk nooit voor publicatie bedoeld had, maar om een potentiële nieuwe broodheer te overtuigen van zijn inzichten en kennis. Machiavelli hoopte zijn oude diplomatenrol opnieuw te kunnen opnemen en wou aantonen dat hij zich maar al te bewust was van hoe het er in de realiteit aan toeging, beter dan het beeld dat binnen de vorstenspiegels (hooggestemde werken over hoe de ideale koning zich dient te gedragen) uit de oudheid en middeleeuwen naar voor kwam. In die optiek is het ook opvallend (en logisch) hoe vaak Machiavelli naar specifieke situaties en personen verwijst om zijn standpunten te onderbouwen. Een ideaal traktaat of diepzinnige reflectie is De Heerser daardoor eigenlijk niet. De reputatie die het na al die eeuwen met zich meedraagt, kan het niet waarmaken.
De belangrijkste meerwaarde van De Heerser ligt in het feit dat het traktaat naar alle waarschijnlijkheid het eerste (westerse) werk is dat zo openlijk pleit voor een realpolitik in plaats van een ideaalbeeld en zo mee aan de basis ligt van de moderne politieke filosofie. Machiavelli zelf geldt zeker niet als de grote denker met de verrassende inzichten, al zou het werk in de eeuwen na hem nog geregeld vorsten inspireren en tal van commentaren, antwoorden en reflecties opleveren. Voor historici en politieke filosofen heeft De Heerser in die optiek zeker enige waarde, maar wie hoopt een meesterstrateeg of briljant, amoreel denker te lezen, zal naar alle waarschijnlijkheid teleurgesteld zijn. De Machiavelli die in De Heerser aan het woord komt, is mijlenver verwijderd van de reputatie die hij (ongewild) heeft.
