Met Prisoners, Sicario en Enemy heeft Canadese regisseur Denis Villeneuve zich de laatste jaren bewezen als een van de meest interessante mainstream filmmakers van het moment. Niet dat zijn films perfect zijn of uitblinken door originaliteit — jà, Prisoners duurde wat te lang en werd behoorlijk ongeloofwaardig naar het einde toe. Jà, Sicario was ook een heel klein beetje Traffic manqué. Maar zijn films zijn wél steeds gemaakt met intelligentie en bezieling, hij weet hoe hij suspense moet opbouwen en in tijden waarin om de andere film een uitkomt die deel uitmaakt van een eindeloze franchise, kiest hij tenminste voor op zichzelf staande verhalen. Arrival, een sciencefictiondrama dat zich nog het best laat omschrijven als een thinking person’s alien invasion movie, is misschien wel zijn beste tot op heden. Of in ieder geval zijn beste sinds Incendies, de film waarmee hij internationaal doorbrak. Een onderkoelde, bedachtzame prent, die langzaam en methodisch onder je huid kruipt om daar minstens een week te blijven zitten.
Amy Adams speelt Louise Banks, een linguïste die aan het begin van de film de dood van haar tienerdochter probeert te verwerken. Wanneer er plots twaalf ruimteschepen verschijnen op verschillende plekken ter wereld, wordt zij er door de Amerikaanse overheid bijgehaald om de communicatie met de bezoekers op gang te brengen. Wat zijn hun intenties? Van waar komen ze? Hoe ziet hun beschaving er uit? Louise werkt samen met fysicus Ian Donnelly (Jeremy Renner) en kolonel Weber (Forest Whitaker) om een vredevol eerste contact te maken, maar wordt tegengewerkt door oorlogshaviken in binnen- en buitenland die de aliens zo snel mogelijk willen zien ophoepelen en daarvoor desnoods als eersten naar de wapens grijpen.
Dat klinkt misschien als de synopsis van een film van Roland Emmerich — in principe vind je hier dezelfde narratieve basiselementen als in Independence Day — maar Villeneuve heeft iets veel minder simplistisch voor ogen dan een eenvoudig “wij-tegen-hen”-scenario. Roland Emmerich ging ervan uit dat het gevaar van buitenaf kwam, van de aliens, en dat de mensen, als puntje bij paaltje kwam, wel aan hetzelfde zeel zouden trekken om dat gevaar te verslaan — over de grenzen en alle onderlinge conflicten heen. Villeneuve gaat ervan uit dat het gevaar van de mens zelf komt: omdat de ruimteschepen boven verschillende landen zweven, moet de internationale gemeenschap plots samenwerken om een gemeenschappelijke aanpak overeen te komen en dat lukt nauwelijks. Elk land heeft zijn eigen agenda, elk land verdenkt de anderen ervan stiekem informatie achter te houden en elk land interpreteert het contact met de aliens op een andere manier. Dat gebrek aan communicatie en vertrouwen is de echte vijand in Arrival.
En voor wie dat misschien een beetje naïef of sentimenteel klinkt — “als we allemaal samenwerken, kunnen we van de wereld een betere plek maken!” — heeft Villeneuve nog meer subtext in petto. Zonder ooit hoogdravend te worden, introduceert hij ideeën zoals de Sapir Whorf-hypothese die (zeer kort door de bocht) stelt dat onze waarneming van de werkelijkheid bepaald wordt door de taal die we gebruiken. Verschillende culturen benoemen dezelfde dingen op verschillende manieren en gaan er dus ook op een andere manier mee om. Bijgevolg kunnen de aliens iets zeggen dat in het Engels potentieel dreigend klinkt, maar voor de Chinezen vlakaf een oorlogsverklaring betekent. En meer dan dat: de regisseur waagt zich zelfs aan een bespiegeling over de tijd. Arrival gaat in principe mee in de stelling dat elk moment in de tijd — verleden, heden of toekomst — al bestaat en altijd zal blijven bestaan, maar dat wij die als mensen chronologisch ervaren, het ene moment na het andere. Bijgevolg is het theoretisch mogelijk om al die verschillende momenten buiten sequens te ervaren — en dus in zekere zin te tijdreizen — als we maar ontdekken hoe we van het ene moment naar het andere kunnen springen.
Dus nee, Independence Day is dit bepaald niet. Villeneuve zoekt zijn inspiratie eerder bij Terence Malick — de proloog, waarin op vijf minuten tijd het leven en de dood van Louises dochter worden getoond, lijkt zo weggeplukt uit een dromerige existentiële mijmering à la The Tree Of Life. Ook Andrei Tarkovsky’s Solaris en Het Offer komen soms voorzichtig om de hoek loeren. Het tempo ligt vrij laag, er is nauwelijks fysieke actie te bespeuren en de etherische muziek van Johann Johannson wordt spaarzaam gebruikt.
Die stijl zorgt ervoor dat Arrival soms afstandelijk en koud kan lijken, eerder voer voor de hersenen dan voor het hart. En die kritiek klopt ook wel: de film is intelligent en meeslepend, maar om nu te zeggen dat je écht emotioneel betrokken raakt … dat dan weer niet. Villeneuve lijkt zich daarvan bewust te zijn en doet daarom iets wat hij ook al deed in Prisoners én Incendies: hij introduceert tijdens het laatste half uur een plottwist die het publiek toch nog een emotionele uppercut moet bezorgen. Alleen botst hij daarmee weer op hetzelfde probleem als in die twee vorige films: die twists zijn dan wel goed gevonden, maar ze zijn ook niet bijster geloofwaardig, met als gevolg dat de verhoopte emoties ook grotendeels uitblijven.
Daartegenover staat wel de sfeervolle cinematografie van Bradford Young en bovenal de vertolking van Amy Adams, die hier misschien haar meest ingetogen rol ooit speelt. Haar personage is iemand die na de dood van haar dochter mentaal implodeert en het is Adams’ verdienste dat ze niet veel externe emoties hoeft te laten zien om toch duidelijk te maken dat ze op een bodemloze put vol onverwerkte emoties zit. Jeremy Renner is oké als haar handlanger, maar blijft onvermijdelijk wat in haar schaduw staan. Forest Whitaker heeft niet echt een grote uitdaging aan zijn rol — hij mag opnieuw de morele rots in de branding spelen, wat niet de eerste keer is — maar Michael Stuhlbarg (nog altijd best bekend als de eeuwige loser in A Serious Man) heeft als CIA-gluiperd na Adams zonder meer de meest opvallende rol.
Arrival is een film die zijn stem niet hoeft te verheffen om gehoord te worden. Net als alle Villeneuve-films heeft ook deze zijn mankementen, maar het is clevere cinema die het concept van first contact met aliens zowaar serieus neemt en koppelt aan een geloofwaardige thematiek over communicatie, tijd en verlies. Slimme Amerikaanse mainstream cinema: het bestaat nog, maar je moet er een Canadees aan zetten.
