Het eerste decennium van de 21ste eeuw werd niet alleen gekenmerkt door de doorbraak van de comic book movie of door Harry Potter en Lord of the Rings, maar ook door een onwaarschijnlijke hausse in de Duitse cinema. Een filmindustrie die er jarenlang niet of nauwelijks in geslaagd was om de oversteek naar België te maken (occasionele uitzonderingen zoals Lola Rennt daargelaten) leverde plotseling elk jaar minstens één of twee films af die niet alleen goed ontvangen werden door de pers, maar ook echt scoorden bij het publiek. Der Untergang, Das Experiment, Goodbye Lenin, Das Leben der Anderen, Gegen die Wand en nog veel meer andere titels werden semi-klassiekers.
Maar die tijd is voorbij en tegenwoordig zijn we weer terug naar af – héél af en toe sluipt er nog wel eens een Duitse export onze zalen binnen (niet zo lang geleden nog de satire Er ist wieder da), maar meestal gaan ze straight to dvd/vod. Tien jaar geleden zouden films als Im Labyrinth des Schweigens en Elser met veel tamtam de zalen in worden gekatapulteerd, nu glijden ze geruisloos voorbij. Een gelijkaardig lot zou wellicht ook Maren Ade’s Toni Erdmann beschoren zijn, mocht de film niet zoveel wild enthousiasme hebben uitgelokt in Cannes, waar het verzamelde journaille het effenaf schandalig vond dat hij zonder prijzen naar huis moest gaan. Of Toni Erdmann nu ook nog een groot publiek zal bereiken, staat nog te bezien, maar dat zou in ieder geval zeer verdiend zijn.
Peter Simonischek speelt Winfried Conradi, een wat sjofele muziekleraar die ervoor leeft om practical jokes uit te halen met iedereen die zichzelf te serieus neemt naar zijn zin, met als voornaamste rekwisiet een hallucinant stel valse tanden. Zijn dochter Ines (Sandra Hüller, die destijds doorbrak met haar fantastische rol in Requiem) daarentegen, is een drukbezette yup die in Boekarest werkt voor een consultancybureau. Ze probeert met zichtbare wanhoop hogerop te klimmen in een zielloze corporate wereld, waarin ze externe bedrijven adviseert over hoe ze best kunnen besparen op productiekosten – met andere woorden: hoeveel mensen ze best kunnen ontslagen om hun arbeid te exporteren naar lage loonlanden. Wanneer Winfried zijn dochter een bezoekje brengt in Boekarest, wordt dat al snel een pijnlijke affaire van oncomfortabele stiltes en gênante situaties. Zeker wanneer Winfired beslist om zichzelf, vermomd als alter ego Toni Erdmann, binnen te wurmen in Ines’ professionele leven.
Op het meest oppervlakkige niveau wordt Toni Erdmann verkocht als een tragikomedie over een vader die zijn dochter doet inzien dat ze verkeerd bezig is, maar de film is complexer en interessanter dan dat. Ines zit inderdaad grondig vast in de rat race – om hogerop te klimmen, moet ze 24 uur op 24 bereikbaar zijn, al was het maar om te gaan winkelen met de vrouw van een belangrijke cliënt. Eens uitslapen en een telefoontje van je baas missen is een absolute ramp. Ade schetst een overtuigend portret van de radeloosheid waarmee maar al te veel mensen hun professioneel masker proberen op te houden, terwijl ze eigenlijk nog liefst van al in een hoekje zouden zitten huilen. Het nonchalante seksisme van de zakenwereld – no way dat een man ooit in het weekend zou moeten gaan shoppen om zijn baas te vriend te houden – wordt daar erg organisch in verwerkt, zonder ooit te prekerig te worden.
Maar tegelijk zou het te simplistisch zijn om te beweren dat Winfried de wijsheid in pacht heeft. Met zijn verkleedpartijen en geveinsde naïviteit kwetst hij zijn eigen dochter, en zoals Ines in een sleutelscène terecht aanhaalt: “Het is heel gemakkelijk om te oordelen over mijn werk, maar je profiteert zelf ook van de economie die ik creëer.” De bedrijfscultuur waar Ines deel van uitmaakt, is ziel- en harteloos, maar het alternatief is dat iedereen eerlijk behandeld wordt en dat de producten die in de winkels liggen drie keer zo veel kosten aan de consument. Winfried is blind voor dat soort nuances.
Veel daarvan heeft te maken met een generatieconflict – Winfried heeft mei ’68 nog meegemaakt en leeft nog met die idealen, terwijl Ines deel uitmaakt van een jongere, veel meer conservatieve en materialistische generatie. Ade is intelligent genoeg om niet te oordelen over haar personages, maar laat de clash tussen hen voor zich spreken – afhankelijk van wie je als kijker zelf bent zal je sympathie automatisch naar ofwel Winfried, ofwel Ines getrokken worden.
Dat alles staat officieel te boek als een komedie en dat is het ook, maar dan wel een van de wrange, pijnlijke soort, met een constante stroom cringe humour die bijtijden doet denken aan The Office. Hoewel Ade niet blijft steken in puur realisme: naar het einde toe worden de situaties steeds onwaarschijnlijker – hoe geloofwaardig is het om te beginnen al dat Winfried, vermomd als Toni Erdmann, zich zo gemakkelijk toegang kan verschaffen tot het kantoor van Ines? – om te culmineren in een bizarre sequens waarin Ines een verjaardagsfeestje organiseert voor haar collega’s. In die lang gerekte finale neigt Ade zelfs naar een mild soort absurdisme, waar ongetwijfeld een deel van het publiek op zal afknappen. Wat ons betreft, werkte die aanpak wel, hoewel hij zeker een leap of faith vraagt van de kijker.
Simonischek en Hüller zijn allebei ijzersterk in de hoofdrollen – let vooral op hun lichaamstaal en de onwennigheid die ze bewust in hun vertolkingen leggen. Zelfs wanneer het scenario wat begint te meanderen of omweggetjes neemt die strikt genomen niet nodig zijn (een sequens waarin ze paaseieren gaan schilderen is een goed voorbeeld), blijven de acteurs krachtig genoeg om het publiek bij de les te houden. Met zijn 162 minuten is Toni Erdmann namelijk een lange zit en de film had inderdaad wel een minuut of twintig korter gekund. Er zijn bepaalde scènes die hun punt duidelijk maken en dan nog een tijdje doorgaan, terwijl enkele anderen wellicht beter bewaard waren gebleven als deleted scene op de dvd.
Maar zelfs die bedenkingen doen niet veel afbreuk aan een originele, intelligente en integere film die zijn personages met meer respect, zelfs affectie behandelt dan zij zelf voor elkaar kunnen opbrengen. Het is een film over en voor een dolgedraaid, geglobaliseerd tijdperk, die pijnlijk herkenbaar zal zijn voor iedereen die ooit overhoop heeft gelegen met zijn ouders, en voor iedereen die ooit op zo’n zielloos kantoor heeft moeten werken.
