Toen in 2010 Terry Gilliams The Imaginarium of Dr. Parnassus uitkwam, kon die film op een oncomfortabele, maar niettemin zeer reële manier profiteren van zijn status als “de laatste film van Heath Ledger”.
De publieke nieuwsgierigheid was groot genoeg om de film – wereldwijd dan toch – zijn budget te laten terugverdienen, maar hij was ook chaotisch en excentriek genoeg om ervoor te zorgen dat niemand zich illusies maakte over Gilliams commerciële potentieel: Tideland had geen cent opgebracht en zonder het Ledger-effect zou Dr. Parnassus wellicht hetzelfde lot zijn beschoren. Het resultaat: Gilliam moest opnieuw grabbelen naar centen. Zijn nieuwe, The Zero Theorem, moest hij uiteindelijk maken op een budget van slechts 10 miljoen dollar. En nu wordt de film slechts in een paar landen in de bioscopen gebracht, alsof de gehele filmindustrie Gilliam heeft opgegeven. Het spreekt voor zich dat België niet één van die landen is – wie de prent niet toevallig meepikte op het Brusselse BIFFF-festival zal moeten wachten tot er eens een dvd de winkels in sluipt.
Dat is voornamelijk jammer omdat The Zero Theorem, zelfs met de beperkingen van het budget, nog altijd een volbloed Terry Gilliamfilm is geworden, die visueel zodanig rijk en gecompliceerd is dat hij het verdient om op een groot scherm gezien te worden. Niet voor de eerste keer werpt de regisseur een mistroostige (zij het sardonisch grappige) blik op de nabije toekomst en zijn conclusies zijn fascinerend, pijnlijk herkenbaar en uiteindelijk zelfs oprecht emotioneel.
Christoph Waltz speelt Qohen Leth, een vereenzaamde man die (anno binnenkort) werkt voor het sinistere, schijnbaar almachtige bedrijf Mancom. Hij schijnt zelf niet goed te weten wat hij voor hen doet: hij analyseert gegevens, bewaart zijn resultaten in een pipet met vloeistof en hij gaat weer door met het volgende setje gegevens. Hij stelt geen vragen en verwacht geen antwoorden – hij is een radar in een machine, zonder te weten wat de machine eigenlijk doet. In de tussentijd wacht hij thuis op een telefoontje: hij is ervan overtuigd dat een stem aan de andere kant van de lijn hem ooit heeft willen vertellen wat de betekenis van het leven is, en dat die stem elk moment kan terugbellen. Hij wacht al jarenlang. Op een dag geeft het management (Matt Damon in een gastrol) hem de opdracht om te werken aan de zero theorem: hij moet bewijs vinden voor de hypothese dat het leven en het universum pure, betekenisloze willekeur is. Precies het tegenovergestelde van waar hij op hoopt met zijn telefoongesprek dus.
De rode draad van The Zero Theorem is dus de tegenstelling tussen spiritualiteit en nihilistisch consumentengedrag. Naar het einde van de film toe legt Matt Damon uit waarom hij de zero theorem per sé wil bewijzen: “Zo lang mensen hopen op een soort bestaan na de dood, concentreren ze zich daarop. Maar als ze stoppen met hopen, dan willen ze zich alleen nog nù direct goed voelen. En dus gaan ze dingen van ons kopen.”
Dat is een thema dat doorheen de hele film terugkeert: we zien Qohen ongemakkelijk ronddraaien op een feestje waar iedereen staat te dansen met de iPad in de hand – niemand kijkt naar elkaar. Ook seks verloopt niet meer fysiek, maar via een computerconnectie. Menselijk contact is volledig verplaatst naar een digitale wereld, waar we per definitie voor moeten betalen. We kopen continu een oppervlakkig gevoel van bevestiging en bevrediging. The Zero Theorem speelt zich af in een geforceerd kleurrijke wereld, waarin alles mooi en flashy en positief en optimistisch is, inclusief straatreclames voor de kerk van Batman de Verlosser en zingende pizzadozen. Maar dat alles kan maar met moeite een ultieme leegte maskeren. Qohen is één van de weinigen die wél door die leegte kan kijken en daarom wordt hij door Management gezien als een potentieel gevaar.
Bepaalde ideeën van Brazil duiken dus duidelijk op, hoewel Gilliam alle gelijkenissen al formeel van tafel heeft geveegd. Hoe dan ook, net als in Brazil projecteert de regisseur zeer eigentijdse problemen op de nabije toekomst. Hij overdrijft de verpakking enigszins, maakt het allemaal wat extremer en karikaturaler, maar de thema’s die hij aanreikt, zijn wel degelijk al relevant voor ons. Gilliam noemde Brazil ooit een documentaire over de tijd waarin hij gemaakt werd, en Zero Theorem is ontegensprekelijk hetzelfde – een documentaire gezien door een vervormde spiegel, maar toch.
En wat een spiegel! Gilliam creëert een groteske wereld die overvol zit met gestileerde sets en extreme keuzes, maar waar hij in Dr. Parnassus iets te veel de neppe CGI-look achterna liep, kiest hij hier – wellicht juist door zijn kleinere budget – voor praktische sets, die soms adembenemend zijn om naar te kijken. Gilliam blijft te boek staan als één van de weinige filmmakers die er in slagen om consequent te verrassen en te verwonderen.
Christoph Waltz is uitstekend als Qohen: intens, soms op de rand van waanzin, soms erover en – zeer belangrijk – vaak ook enorm kwetsbaar. Doorheen de georchestreerde chaos van Gilliams verhaal, vergeet Waltz niet om zijn personage een geloofwaardige fond mee te geven. Zijn eenzaamheid is soms tastbaar en in die optiek is de allerlaatste scène effenaf ontroerend. Frans actrice Mélanie Thierry speelt de vrouwelijke hoofdrol, maar heeft een meer ongrijpbare rol. Gilliam is nooit echt sterk geweest in rollen voor vrouwen – of het moest de jonge Jizelle zijn in Tideland – en ook hier zie je dat ze hoofdzakelijk in functie staat van de mannelijke personages. Je kan dat jammer vinden, maar de film blijft uiteindelijk een personagestudie van Qohen Leth.
Terry Gilliam is al zijn hele leven een regisseur die beter verdient dan wat hij gekregen heeft. Misschien zijn wij gewoon naïeve fanboys, maar ooit gaat zijn oeuvre onvermijdelijk erkend worden als het verzameld werk van een meester van het medium. The Zero Theorem zal op dat moment wellicht niet de eerste film zijn waar naar gekeken wordt, maar zeker ook niet de laatste. Dit is een relevant, fascinerend en emotioneel bevredigend werk van een grote regisseur. En we krijgen dat niet in de zalen. Schande. Schande. Schande.
