‘Te veel videokunst en installaties, te weinig schilderkunst’, zo spraken kritische stemmen over het recente tentoonstellingsgedrag van de curatoren van het S.M.A.K. in Gent. Het museum countert deze dagen waanzinnig slim met de expo RE: Painted, een verwoede, maar scherpzinnige poging om het kluwen van vragen rond de nog altijd enigmatische schilderkunst te ontrafelen.
Neo-expressionist Francis Bacon werpt de toeschouwer onmiddellijk volgend citaat voor de voeten: ‘It’s always hopeless to talk about painting — one never does anything but talk around it.’ Een briljante openingszin, waarmee de curatoren meteen een belangrijke voetnoot aan de expo toevoegen: is het überhaupt wel mogelijk om te palaveren over dat eeuwenoude medium? Toch ondernemen zowel de curator, de criticus als de bezoeker samen de queeste naar de onbereikbare essentie van de schilderkunst. Dat gebeurt aan de hand van vijf zalen, waarin telkens een ander thema centraal staat. Elk thema vloeit voort uit een specifiek werk van de collectie dat zo de aanleiding vormt voor verdere reflectie.
In de eerste zaal, die fungeert als een staalkaart van het menselijke lichaam in al zijn facetten, staart “Magdalena (Out of Eggs, Out of Business)” van Marlène Dumas uitdagend de toeschouwer aan. De intieme sfeer die uitgaat van het werk wekt tegelijkertijd een onbehagen op: niet de Afrikaanse vrouw, maar de toeschouwer voelt zich fysiek ontkleed en beloerd. Aan de andere kant van de zaal schreeuwt “Figure Sitting” van Francis Bacon de mentale gewrongenheid uit waarmee schilder en mensheid worstelen. Michaël Borremans’ “Sad Girl” toont dan weer het portret van een bedroefd meisje dat lijkt te beseffen dat ze nooit méér dan beeld kan zijn.
De figuratie die de zaal tekent, blijkt slechts een opstapje naar de radicale abstractie die speelt in zaal twee, drie en vier. Respectievelijk gesponnen rond de thema’s irrationaliteit, herhaling en kleur, ontplooit zich langzaam het complexe verhaal van de abstractie. Enig denkwerk van de bezoeker is hier zeker geen overbodige luxe. Kunstenaars als Henri Michaux en Bram Bogart tonen hoe chaos en redeloosheid toch het vertrekpunt van nieuwe ideeën en interpretaties blijken. Zo lijkt Masato Kobayashi’s “Unnamed #18” de teloorgang van William Turners romantiek te bezingen en daarmee definitief komaf te maken met een al te doorzichtige, nog figuratieve schilderkunst.
Die lijn wordt doorgetrokken in de werken van onder andere Konrad Lueg en Walter Leblanc. De schilder is slechts een productiegerichte machine en herhaling is hierbij noodzakelijk om, aldus Jan Schoonhoven, ‘voorkeur te vermijden’. Toch blijven sommige werken een warmte en menselijkheid naar boven brengen bij de toeschouwer. Zo getuigen de schilderijen van Dirk Van Eecken van een al te familiaire ‘ruis’ in het hoofd van schilder en toeschouwer. Misschien ligt het aan de aard van het thema ‘herhaling’, maar deze zaal is duidelijk de minst doordachte. Ook de aangrenzende ruimte lijkt te twijfelen over haar intentie. Doet “Monochrome Destabilisé-ré” van Philippe Van Snick de toeschouwer nog wankelen, dan toont Mary Heilmanns “Black Cracky” louter een speelse oefening in compositie.
Wie geloofde dat RE: Painted géén installaties zou bevatten, is eraan voor de moeite. Paradoxaal genoeg schuilt het summum van de tentoonstelling in de laatste zaal, die onthult dat het recept van een goed schilderij niet altijd uit doek, pigment en idee bestaat, althans niet in de ogen van pionier Marcel Broodthaers. Diens “Un voyage en Mer du Nord”, bestaande uit een boek en een 16mm-film, laat zien hoe de fictie van het kunstwerk altijd in het hoofd van de toeschouwer ontstaat. Verder gooien Art&Language, Luc Tuymans en vooral Oliver Lutz hoge ogen in deze ruimte: de echo van het openingscitaat van Bacon galmt hier luider dan op eender welke plek in de expositie.
Liefhebbers van de meer narratieve, kant-en-klare en figuratieve schilderijen steken misschien beter de Familie van Rysselberghedreef over naar het Museum voor Schone Kunsten. Maar de bezoeker die een diepe duik naar de bodem van de kunstfilosofie niet schuwt, blijft beter dwalen in het S.M.A.K. om voor een keer zelf de spiegel van de schilderkunst te zijn.
RE: Painted loopt nog tot 27 april 2014 in het S.M.A.K., Gent.
