Is elke creatieve uitspatting van een psychiatrische patiënt kunst? Is een outsider per definitie kunstenaar? De overzichtstentoonstelling van Javier Téllez in het SMAK roept onbedoeld vragen op over de grens tussen kunst en sociaal project.
Met twee psychiaters als ouders werd de Venezolaan Javier Téllez al van jongs af aan geconfronteerd met psychiatrische patiënten. Ze intrigeerden hem, waarop hij besloot films met hen te maken. Daarbij vertrekt Téllez steeds van bestaande verhalen en mythen, zoals die van Oedipus of Jeanne D’Arc, maar hij herwerkt ze in nauwe samenwerking met de patiënten. Het SMAK, Stedelijk Museum voor Actuele Kunst, toont Téllez’ films van de laatste tien jaar. Recente films, maar toch voelen ze aan als relieken uit de jaren 70.
De waarde van Téllez’ films zit hem vooral in het sociale aspect van het maakproces. Mensen die doorgaans buiten onze samenleving vallen, worden gebombardeerd tot filmmakers en acteurs. Zij zijn de motor van het werk. Voor (het zelfbeeld van) de patiënten is zo’n ervaring ongetwijfeld zeer waardevol. Maar de kijker, of de bezoeker van het SMAK, wil ook wat. En esthetisch gezien zijn de films weinig soeps. Als je niet doet aan positieve discriminatie, wat ook discriminatie is, dan kijk je naar wat uiteindelijk een amateuristische heropvoering is. De films zijn traag, armoedig gemonteerd en slecht geacteerd. Niveau eerste jaar filmschool.
Misschien is de opstelling die het SMAK voor Praise of Folly heeft gekozen ook niet de beste. Je schuifelt als bezoeker van filmzaal naar filmzaal. Van een actieve interactie met de werken is geen sprake. Helaas werkt het behoorlijk vermoeiend om zo zeven langspeelfilms met weinig variatie in stijl of thematiek na elkaar te moeten bekijken. De overvloed werkt eerder afstompend dan prikkelend.
Al is dat niet bij alle films het geval. Een ervan springt er met kop en schouders boven uit. Letter on the Blind, for the Use of Those Who See werd voor een keer niet gemaakt met psychiatrische patiënten maar met blinden. Téllez nodigt zes blinde mannen uit om voor het eerst in hun leven een olifant aan te raken en te beschrijven wat ze voelen. Dit levert ontroerende beelden op. Deze film werkt omdat hij niet alleen gaat over de problematiek van het blind zijn, maar ook het kleine jongetje in onszelf aanspreekt dat maar al te graag ook eens een olifant zou willen aanraken. Een mix tussen werkelijkheid en magie.
SMAK kondigt de tentoonstelling aan als het omvangrijkste overzicht van Téllez’ werk tot nu toe, met zowel films als installaties. Dat installatiegedeelte blijkt weinig omvangrijk. Twee films worden getoond in een soort van installatiecontext: om La Passion de Jeanne D’Arc te betreden moet je eerst een ingang van rode theaterdoeken passeren, The Greatest Show on Earth vindt plaats in een kleine circustent. Maar dat lijkt toch eerder decor dan installatie. Blijft er enkel nog de sculptuur Beulah over. Deze sculptuur toont de olifant zoals beschreven door de blinden in Letter on the Blind. Met een romp uit baksteen en twee hoeden als oren is deze olifant eerder een illustratie bij een ander werk dan dat het als autonoom kunstwerk fungeert. Qua installaties stelt deze tentoonstelling dus ook teleur.
Na het bezoek aan Praise of Folly zijn we van één ding overtuigd: Javier Téllez heeft nobele bedoelingen. Artistiek gezien komen die echter niet zo goed uit de verf. Zeker in de context van een vooraanstaand museum voor hedendaagse kunst kan zijn werk niet overtuigen. Maar meer dan hem dat kwalijk te nemen, vragen wij ons af waarom SMAK in godsnaam zo’n tentoonstelling cureert? Dit qua tijdsduur erg vermoeiende overzicht van het werk van Javier Téllez is niet bepaald de vinger aan de pols van de actuele kunst. En wat erger is: de vooroordelen ten opzichte van psychiatrische patiënten worden hierdoor niet getackled, maar juist in de hand gewerkt. Ze worden maar weer eens getoond als mislukkelingen. Hun karakterkop pakt misschien op beeld, maar hun spel is belabberd en de films zijn saai. Geesteszieken kunnen kunstenaars zijn, maar dan moeten ze prikkelen. In de context van Javier Tellez’ films, geplaatst in het SMAK, doen zij dat niet.
Praise of Folly loopt nog tot 26 januari 2014 in het SMAK , Gent.
