Dat het om een Rus gaat, zal niemand verbazen. Toch is Boris Zjitkov niet een van de klinkende namen die men meteen associeert met ‘De Russische bibliotheek’. Dat is niet weinig verbazingwekkend, want deze auteur situeert zich in de turbulente 20e eeuw – later dus dan de Dostojevski’s en Tolstoj’s van weleer. Toch is zijn enige roman, Viktor Vavitsj ergens in de verte een verlengstuk van de Russische literaire beweging: ook hier staan gewone mensen in buitengewone situaties immers op de voorgrond.
Boris Zjitkov wordt geboren in een joods gezin. Vader doceert wiskunde, moeder speelt thuis geregeld piano. Aan opleiding dus geen gebrek, en daarenboven spelen Zjitkovs ouders allebei een actieve rol in het intellectuele leven, gezien ze regelmatig musici en geleerden over de vloer krijgen. Oorspronkelijk is de stad Odessa, toen een van de Russische epicentra van de joodse hoogcultuur, het brandpunt waar Zjitkov zijn leven op entte. De jongeling vat een grote interesse op voor viool, dansen, fotografie en poëzie – daarnaast is hij een fervent natuurliefhebber, meer bepaald met een grote fascinatie voor de zee. Niemand is dan ook verbaast wanneer Zjitkov wiskunde en natuurwetenschappen gaat studeren: alles lijkt erop dat deze twintiger een hoogstaand, maar burgerlijk leven tegemoet gaat. Tot zijn veertigste speelt Zjitkov die rol met verve, maar het schrijven kan hij niet laten. Ondertussen was hij al beroepsmatig actief geweest als wiskundeleraar, ingenieur en zoöloog, maar ook meubelmaker. Ineens oogst Zjitkov succes met de kinderboeken die hij schrijft, losjes gebaseerd op feiten die hij zelf had meegemaakt. Door te vertrekken vanuit zichzelf, maakt Zjitkov het immers mogelijk diep tot in de personages door te dringen. Hetzelfde doet hij in zijn enige roman Viktor Vavitsj, die zich afspeelt in het jaar 1905, wanneer Rusland op het punt staat grondig van sociale en politieke structuur te wijzigen.
Van meet af aan wordt duidelijk dat Zjitkov enkele pijnlijke punten in zijn roman wil blootleggen. Er is niet alleen maatschappelijke onrust, er heerst ook een grote armoede (ten gevolge van de Russisch-Japanse oorlog), hetgeen de publieke onvrede uiteraard alleen nog maar verder aanwakkert. Daarnaast keert de bevolking zich steeds meer tegen het rijkere joodse volk, dat doorheen de hele geschiedenis zo vaak het zwarte schaap is gebleken. Het moet een harde tijd geweest zijn, waar Zjitkov ongeveer 25 jaar na de feiten pas helemaal komaf mee maakt. Tussen 1929 en 1934 werkt hij immers aan het boek dat dit wankele tijdsgewricht heel precies weergeeft, waarbij de lezer steeds meer de sluimerende, alles overheersende angst gaat voelen die men in die tijd bijna moet hebben geroken in de straten. Zijn indrukken goot Zjitkov in een zeer lijvige roman, die echter niet onleesbaar geworden is. In ongeveer 150 korte hoofdstukken doet de auteur zijn verhaal, hetgeen een heel gemoedelijke leeservaring toelaat. De erg verzorgde uitgave bij Uitgeverij Atlas versterkt het genot alleen maar: de omvang van de roman laat niet toe om hem in elke handtas mee te nemen onderweg, maar met het uiterlijk van een luxe-artikel (en de concentratie die de roman vereist!) is dit boek “verslijten” eigenlijk ook niet aan de orde.
Verhaaltechnisch zorgt Zjitkov overigens voor veel dynamiek. Hij geeft de verlangens, twijfels en frustraties weer van twee families in het bijzonder: enerzijds de familie Vavitsj, met een gepensioneerde landmeter aan het hoofd, die een gefrustreerde arbeiderszoon heeft (Viktor Vavitsj) die zich minderwaardig voelt en probeert vooruit te komen als wijkinspecteur. Anderzijds is er de familie van de rijke en intellectuele Tiktin, een bankdirecteur, die er een zoon en een dochter op nahoudt, die de omgekeerde beweging van Viktor volgen: zij kiezen voor het proletariaat. Die kruisbeweging is heel interessant, en de roman in zijn geheel is dermate meeslepend dat het hoogst te betreuren is dat het boek gebannen werd bij zijn verschijnen (de communisten konden het ideëel onmogelijk in hun kraam passen). In 1999 rakelde men in Rusland opnieuw een manuscript op, en ondertussen is Viktor Vavitsj opnieuw de wereld rondgegaan. Terecht, zeker in deze uitstekende Nederlandse vertaling, want hoewel Zjitkov niet het megalomane heeft van een der grote Russen, verstaat hij zijn vak donders goed.
