Het is even zoeken naar Ivan Toergenjevs titel Liza, voor wie er de romans op naslaat . In het nawoord wordt duidelijk waarom: de oorspronkelijke titel zou in het Nederlands Het adelsnest moeten zijn, maar aangezien dat woord niet bestaat, koos de vertaler voor een titel verwijzend naar de centrale figuur: de beeldschone Liza.
Een titel als Het adelsnest doet hoe dan ook wat banaler aan: alsof de intriges waar deze roman verslag van doet, in gelijk welk huis van Russische aristocraten ruim 150 jaar geleden hadden kunnen plaatsgrijpen. Niets is minder waar, precies omdat, zoals Tolstoj terecht opmerkte, elk ongeluk zich op een specifieke wijze voltrekt. Ook dit verhaal is een noodlottig relaas over een liefde die het levenslicht niet mag zien, wat tragische implicaties heeft voor de levensloop van de betrokken partijen. De plot meer specifiek uit de doeken doen, zou zonde zijn: Liza is een typische plotgedreven Russische roman waarin de lezer uit nieuwsgierigheid helemaal kopje-onder gaat. Zeggen dat het boek nog genoeg body heeft voor wie de afloop al kent, lijkt dan ook wat dubbelzinnig. Tegen beter weten in zit je als lezer immers stil te hopen dat het allemaal goed komt voor dit en dit personage, terwijl die en die je gestolen kunnen worden. Hoewel Toergenjev ook die zwart-witverhoudingen uiteindelijk relativeert.
Er zijn hoofdstukken waarin de auteur afstand neemt van de personages en hun verleden uit de doeken doet, soms tot en met de beschrijving van overgrootvaders en –moeders. Vaker zoomt Toergenjev echter in tot op het microniveau van de figuren, en legt hij hun interacties heel precies bloot. Niet zelden is er een personage dat de handeling becommentarieert, waardoor subtiel een scheeftrekking ontstaat in de informatieverstrekking. Als zijnde een objectieve weergave van feiten, wordt de lezer min of meer gedwongen bepaalde karakters in de armen te sluiten ten koste van andere personages. Aan het einde van de rit ziet het leesspectrum er echter anders uit: de ontroerende epiloog alleen al toont dat Toergenjev eigenlijk voor al zijn personages een mooi orgelpunt in petto heeft.
Een niet onbelangrijke vraag voor de actuele lezer is: waarom vandaag nog de Russische klassieken lezen? Men kan terecht opmerken dat de wereldliteratuur in de voorbije decennia meer diepzinnige boeken heeft opgeleverd, met meer verfijnde psychologische kanttekeningen – – niemand die dat zal tegenspreken. Toergenjev lezen is echter de liefde voor het lezen herontdekken: de helderheid in formuleren, de delicaat geknede personages die duidelijk overdrijvingen zijn, maar waarin toch veel herkenbare karakteristieken doorschemeren, de gevoelvolle taal en de manier waarop de schrijver aan de hand van minutieuze details een hele wereld kan oproepen: het getuigt allemaal van een meesterschap dat Toergenjev zonder gekunsteld over te komen in de praktijk brengt. Zoals wel vaker bij “De Russen” zijn er scènes en personages die de lezer voor de rest van zijn of haar leven zal meezeulen: de oude pianoleraar Lemm, de goedhartige Lavretski, Liza met bloedrode wangen en vooral het gebruik van muziek, die het verhaal in de diepte wat extra kleur geeft. Een oppervlakkig lied van het ene personage wordt pagina’s verder gecounterd wanneer een ander iets van Beethoven speelt: men zou, met een beetje goede wil, alleen al aan de hand van de muziekkeuze het grondplan van deze roman kunnen natekenen.
En toch: wie denkt dat Liza zwaar op de hand is, vergeet dat Toergenjev minder in de lijn van Dostojevski en Tolstoj ligt als wel eens wordt aangenomen. Net als in zijn twee grote klassiekers, Eerste liefde en Vaders en zonen, toont Toergenjev zich een meester in het verheffen van anekdotiek naar een hoger plan. Het verhaal op zich draagt alle ontroering in zich, niet Dostojevski-gewijs de psychologische lading achter de plot. Of hoe simpele vertelkunst briljante literatuur kan opleveren!
